Tái hiện lại không khí của các hội đấu xảo trong và ngoài nước, triển lãm “Đấu xảo – Nơi tinh hoa hội tụ” đã gợi nhắc lại một phần ký ức quan trọng trong văn hóa xứ Đông Dương. Bố cục liền mạch, rõ ràng theo hai phần bao gồm: “Hội đấu xảo Hà Nội” và “Đem chuông đi đánh xứ người”. Bước vào không gian triển lãm, khu vực trưng bày của người Việt xưa hiện ra. Từ đó, một lượng lớn tư liệu cùng hình ảnh quý được giới thiệu tới công chúng.

Hội thi đấu về sự tinh xảo

Hội đấu xảo, hiểu theo nghĩa Hán Việt, là hội thi đấu về sự tinh xảo. Đây là cách gọi cũ cho các hoạt động hội chợ và triển lãm, được tổ chức nhằm trưng bày và quảng bá các tác phẩm, sản phẩm. Những sự kiện này tạo ra cơ hội cho thị trường, thúc đẩy thương mại và phát triển kinh tế ở nhiều quy mô khác nhau. Ở khắp nơi trên thế giới, các hoạt động đấu xảo đã tồn tại từ lâu dưới nhiều hình thức khác nhau.

Tại Việt Nam, các hội đấu xảo trong nước chủ yếu được tổ chức nhằm giới thiệu và trao đổi hàng hóa. Trong thời kỳ Pháp thuộc, những hoạt động này thường xuyên diễn ra tại Hà Nội, Sài Gòn và một số tỉnh thành khác. Đi cùng với cuộc cách mạng công nghiệp ở châu Âu vào cuối thế kỷ 19, hội đấu xảo mang tính quốc tế phát triển mạnh mẽ. Nhiều hội đấu xảo thuộc địa hoặc quốc tế đã được tổ chức tại những thành phố lớn của Pháp, Bỉ, Mỹ và có sự tham dự của Liên bang Đông Dương, bao gồm cả Việt Nam. Đây là dịp Việt Nam mang tinh hoa bản địa và thành tựu trong nhiều lĩnh vực để giới thiệu tới khắp nơi trên thế giới.

Hội đấu xảo Hà Nội

Kể từ cuối thế kỷ 19, các hội đấu xảo được tổ chức chủ yếu tại Hà Nội và Sài Gòn. Vào năm Tự Đức thứ mười chín (1865), hội đấu xảo Gia Định là sự kiện quy mô lớn đầu tiên được tổ chức tại Nam kỳ thời Pháp thuộc. Ở Hà Nội dưới thời Tổng trú sứ Paul Bert, năm 1887, hội đấu xảo lớn đầu tiên được tổ chức tại khu đất từng là trường thi Hương Hà Nội. Tới ngày 5 tháng 5 năm 1899, hội đấu xảo được Toàn quyền Paul Doumer quyết định mở vào ngày 1 tháng 12 năm 1901 để phô diễn sự phát triển của thuộc địa ở các lĩnh vực thương mại, công nghiệp cũng như thành tựu trong kiến trúc, xây dựng. Đồng thời, thông qua đó, quảng bá nguồn lực của Đông Dương về vị thế địa chính trị để thúc đẩy quan hệ có lợi giữa nhà sản xuất Pháp và người tiêu thụ ở Viễn Đông. Tuy nhiên, sự kiện này đã phải lùi đến ngày 3 tháng 11 năm 1902 do tới cuối năm 1901, công trình Cung Đấu xảo vẫn chưa hoàn thành để đi vào hoạt động.

Cung Đấu xảo Hà Nội được khánh thành vào năm 1902, tại khu vực nay là ngã ba Quán Sứ và Trần Hưng Đạo thuộc quận Hoàn Kiếm, từ đó trở thành địa điểm tổ chức định kỳ các cuộc triển lãm thuộc địa Đông Dương.

Công trình kiến trúc đồ sộ, tráng lệ với không gian rộng lớn này có sức chứa lên tới hàng ngàn người và là nơi chứng kiến sự tiến bộ của các quốc gia thuộc địa về các ngành công, nông nghiệp, văn hóa cũng như nghệ thuật. Tại đây, hội đấu xảo Hà Nội mở cửa, đặt dấu mốc đặc biệt khi chính thức trở thành một trường đấu kỹ nghệ mang tính quốc tế, trưng bày rất nhiều mặt hàng từ chính quốc đương thời cùng các quốc gia thuộc địa và một số quốc gia châu Á khác. Chuỗi sự kiện này đã tạo đà cho các nhà sản xuất Việt Nam giới thiệu, quảng bá sản phẩm và phát triển thương mại với bạn bè khắp nơi, trong khi không ngừng khẳng định tính độc đáo và tinh xảo trong kỹ nghệ chế tác.

Phân khu triển lãm này còn có gian trưng bày tương tác, nhằm giới thiệu tài liệu và hình ảnh về một số hội đấu xảo tiêu biểu từng được tổ chức tại Hà Nội. Trong đó có nhiều văn bản liên quan như “Đơn xin dự cuộc Hội-chợ Hà-Nội”, “Sự phân các kỹ-nghệ được dự cuộc đấu-xảo mỗi năm một lần”, báo chí viết về sự kiện, bích chương, bằng tham dự hội đấu xảo, cùng các hình ảnh về công trình kiến trúc, sản phẩm, hoạt cảnh lều chõng của người dân “ở nhà-quê xa đi ra xem Hội-chợ” hay “Kỹ nghệ nhỏ đem đến bán Hội-Chợ như những đồ chơi bằng sắt tây”, v.v..

Đem chuông đi đánh xứ người

Trong phần này, công chúng được tìm hiểu về các hội đấu xảo thuộc địa và đấu xảo thế giới tiêu biểu có sự góp mặt của Đông Dương như ở các thành phố Marseille, Lyon, Paris của Pháp, San Francisco và New York của Mỹ, Bruxelles và Liège của Bỉ, theo tuyến tính thời gian. Trong đó, hội đấu xảo ở Paris được đặc biệt nhắc tới bởi tại đây, các sản phẩm của nước ta lần đầu được trưng bày ở ngoại quốc và thu hút sự quan tâm mạnh mẽ từ cộng đồng người Tây phương.

Tại hội đấu xảo thế giới được tổ chức lần thứ ba ở Paris năm 1878, một số sản phẩm của Nam kỳ tham dự hội đấu đã mang về huy chương và được Tổng thống Pháp, Bộ trưởng Thủy lợi, Bộ trưởng Nông nghiệp, Thương nghiệp và Khâm phái các nước ngợi khen. Công chúng tham quan cũng bị thu hút bởi nhiều hàng hóa, hình ảnh mang bản sắc Việt được giới thiệu dưới nhiều hình thức.

Trong số các hội đấu xảo mà Việt Nam tham gia vào thời kỳ đó, hội đấu xảo thuộc địa năm 1931 nổi bật nhất với việc giới thiệu một cách phong phú và đa dạng về hình ảnh, tiềm năng và các sản phẩm của Đông Dương. Hình ảnh Đông Dương đặc biệt thu hút sự chú ý của khách tham quan nhờ các công trình kiến trúc đặc trưng của từng xứ. Ngoài khu đền Angkor Wat ấn tượng của xứ Cao Miên, các công trình kiến trúc tiêu biểu từ ba miền Bắc kỳ, Trung kỳ và Nam kỳ của Việt Nam cũng gây được nhiều hứng thú cho người xem.

Về tổng thể, triển lãm tài liệu lưu trữ “Đấu xảo – Nơi tinh hoa hội tụ” một mặt đã mở ra kho tư liệu phong phú về các hội đấu xảo quan trọng trong và ngoài nước, để công chúng có dịp khám phá thêm di sản ký ức của xã hội. Mặt khác, đây cũng là dịp nhìn lại sự tinh xảo về kỹ nghệ chế tác mà cho đến nay, nhiều thế hệ người Việt vẫn đang duy trì và phát huy trong thời kỳ hội nhập.

Words & Translation: Tâm Phạm