Cấu thành của lao động văn hóa trong phạm vi ngày càng rộng mở của nghệ thuật tạo hình chính xác là gì? Liệu có thể hình dung việc làm nghệ thuật như một thực hành vượt thoát khỏi tính nhị nguyên thường thấy giữa sản xuất và khai thác không? Nằm khuất trong một nhà kho không mấy ấn tượng ở Glendale, Queens, thành phố New York, là một chuỗi các phản hồi và khiêu khích mang tính sáng tạo trong triển lãm “Phương tiện sản xuất”. Được tổ chức bởi Lunch Hour, nhóm nghệ sỹ/giám tuyển độc lập chuyên tìm tòi và phê bình những huyền thoại xung quanh quyền tác giả, công việc và lao động, triển lãm là một nỗ lực hợp tác, giám tuyển tham vọng gồm hơn 75 nghệ sỹ sinh sống tại New York và trên khắp thế giới, nhiều người trong số đó là người Mỹ gốc Á và Thái Bình Dương.
Nhìn từ bên ngoài, nhà kho kín đáo không mang dáng vẻ của một kinh viện văn hóa thường thấy. Điều này dĩ nhiên là có chủ đích. Tuy nhiên, khi cất bước qua cánh cửa kim loại nhỏ dẫn tới đường dốc bên trong, không gian triển lãm mở ra và hướng sự chú ý tới tính ứng dụng đa chức năng của tòa nhà. Trong “tiền sảnh” hoành tráng này, các tác phẩm nghệ thuật được sắp đặt khắp các hướng, trên các bức tường và rải rác trên lối đi dẫn vào sâu bên trong. Tại sao lại là ở đây? Tại sao lại là không gian này? Thật vậy, khách tham quan như chực hỏi khi họ đi qua một không gian vốn dĩ là vật chứa của cải vật chất, một không gian của sự lưu trữ, sự đóng gói và ghi dấu lao động.
Khi đi sâu vào trong không gian, khách tham quan sẽ thấy giữa các hàng lối ngoắt ngoéo có trật tự của các vật phẩm đã được đóng gói sẵn, là hằng hà sa số tranh, video, sắp đặt đa phương tiện, và cả những màn trình diễn trực tiếp. Đúng như tên gọi, “Phương tiện sản xuất” không phải là một dấu mốc phân định những gì đã hoàn thành ở hiện tại. Thay vì vậy, đó là lời mời chào đến với một loạt những khả thể phong phú. Nếu nhìn nhận từ góc độ chính trị và tường minh, tựa đề này gợi lên sự đấu tranh của người lao động và nhà sản xuất; giữa người hoạt động văn hóa, người làm việc trong những điều kiện nặng tính vật chất nhất, điều cho phép nghệ thuật tồn tại, với các tổ chức có cấu trúc phân cấp quy mô lớn hơn có quyền phê duyệt hoặc bác bỏ cả nghệ sỹ và tác phẩm của họ.
Điều hiển nhiên có thể nhận thấy từ triển lãm, đó là đối tượng nghệ thuật và thực hành nghệ thuật của con người không phải là các thực hành cô lập, an toàn trước các lực đẩy hiện thực mang tính vật chất. Thay vào đó, cả nghệ sỹ và tác phẩm của họ đều được phơi bày và trình diện như một phép loại suy cộng hưởng giữa cá nhân và thị trường – cả nghệ sỹ và nghệ thuật của họ đều không thể thoát khỏi các lực đẩy thị trường, nơi mà tất cả chúng ta đều góp phần. Tại đây, giá trị không nằm ở những hùng biện mơ hồ về một thứ thẩm mỹ trác tuyệt, mà được phơi bày trong những khía cạnh rách rưới, vị trí sắp đặt lệch tâm, sự ẩn giấu giữa bóng tối bao trùm, những khe hở và những chất liệu được gói ghém chặt đến ngột ngạt xung quanh. Để nhận ra các tác phẩm rải rác, khách tham quan cần giữ mình tỉnh táo và tập trung, chậm rãi chăm chú trên từng bước chân và những điều xung quanh họ.
“Để nhận ra các tác phẩm rải rác, khách tham quan cần giữ mình tỉnh táo và tập trung, chậm rãi chăm chú trên từng bước chân và những điều xung quanh họ.”
Lối dạo bước qua không gian như vậy, theo nghĩa khá tích cực, gây nhiễu trải nghiệm tham quan một cách chủ động và hiệu quả. Một lần nữa phải nhắc lại, đó là chủ đích của triển lãm. Mặc dù các hàng có đánh số không phải lúc nào cũng dễ thấy vì ánh sáng mờ ảo, nếu không muốn nói là âm u, dường như không có thứ tự vốn có hoặc định trước nào cho đường mà người tham quan có thể đi. Thật vậy, cách sắp xếp này bác bỏ khái niệm về trật tự, thay vào đó ưu tiên và nhấn mạnh phương pháp tiếp nhận thấu đáo hơn khi tha thẩn và ngắm nghía các vật rải rác xung quanh.
Vay mượn ngôn ngữ chủ nghĩa Marx để diễn đạt triết lý của mình, được chứng minh qua việc tập thể này trích dẫn phê bình của Jacques Rancière về nghệ thuật và lao động, tiêu đề triển lãm đi sâu vào các lằn ranh và phân giới nội tại của giới nghệ thuật chính quy, ở trong đó chính trị của sự công nhận đã ghi nhận một số hoạt động nghệ thuật nhất định là lao động hoặc không. Theo quan điểm của chủ nghĩa Marx, nếu sự giải phóng các tầng lớp thấp (ở đây là các nghệ sỹ bị loại ra khỏi thể chế) được dựa trên việc chiếm đoạt phương tiện sản xuất từ tay giai cấp tư sản, thì, ngụ ý rằng, việc làm nghệ thuật phải được làm rõ ràng như một nền kinh tế khai thác và bóc lột trong thị trường lao động. Một lần nữa, tấm màn che được kéo lại từ ý niệm các nghệ sỹ khoác xiêm y của kẻ thần thông, nhìn vào các vật thể qua lăng kính với các nàng thơ và nguồn cảm hứng siêu việt. Thay vào đó, cả nghệ sỹ và các đối tượng nghệ thuật đều an tọa trong mối quan hệ tương tác hài hòa, hữu thể giữa nhà sản xuất và sản phẩm. Dưới đây là một số điểm nổi bật của các nghệ sỹ Việt Nam có tác phẩm được trưng bày trực tiếp liên quan tới chủ đề lớn của triển lãm:
Trong tác phẩm “Lời mời tới Giấc mơ” của Koa Phạm, trước mắt người xem là một sắp đặt cơ khí gợi mở đến một cảnh tượng khiêu dâm. Lấy cảm hứng từ “gói mộng tưởng cao cấp” trong bộ phim “Lạc trong chuyển dịch”, tác phẩm của Koa Phạm nhắc lại ranh giới mờ nhạt giữa những ham muốn được thương phẩm hóa và sự thỏa mãn xác thịt. Mặc dù được che phủ bằng vải, lời mời của Koa Pham được phơi bày trần trụi như một sự giải cấu trúc của ham muốn tình dục, chỉ còn lại hình thức và chức năng đơn thuần của nó.
Tương tự, lấy cảm hứng từ quan niệm Marx về sùng bái hàng hóa, màn trình diễn vũ đạo trong tác phẩm “Của chung của tục” của Anh Võ thách thức xu hướng chiếm hữu và thống trị. Một phần lấy cảm hứng từ nghiên cứu nhân chủng học đương đại về sự sở hữu tinh thần được lễ nghi hóa ở miền Bắc Việt Nam, màn trình diễn xuất thần với những câu ca nhịp nhàng này thúc đẩy ý tưởng về cơ thể như những vật chứa được phương tiện hóa. Ở đây, buổi biểu diễn yêu cầu người xem và người tham gia suy tưởng: Tôi đang ở đâu trong mối quan hệ với cái nhìn tiêu dùng?
Xa rời nền kinh tế tình dục, tác phẩm treo tường hình ngôi sao của Z.T. Nguyễn có tựa đề “Sự hoàn hảo”, suy tư về kinh tế chính trị và hình tượng học xã hội chủ nghĩa. Gợi ý đến biểu tượng thường được sử dụng về sự đoàn kết và rực rỡ trong quốc kỳ và tuyên truyền, việc Z.T. Nguyễn sử dụng các vật liệu đóng gói cho những ngôi sao có kích thước bằng người thật này, trình bày một câu đố hóc búa về mối quan hệ nan giải giữa sự hợp tác chính trị và cạnh tranh.
Đẩy mạnh chủ đề hình tượng học xã hội chủ nghĩa trong khi vẫn giữ lại những mặt hàng mang tính dục, tác phẩm “SilkAirways_GirlStandee_NEW.png” của nghệ sỹ đa phương tiện Nguyễn Hoàng Anh Phương, là một loạt các hình cắt kích thước thật của các nhân vật tựa như các nữ tiếp viên hàng không châu Á không có cá tính riêng. Là một phần của dự án video trong tương lai, các hình ảnh này đứng đó lặng lẽ, như một lời nhắc nhở ái ngại về những người phụ nữ mà sức lao động và nhân tính của họ, thường bị dàn phẳng bởi sức nặng của một nghề nghiệp yêu cầu sự tuân thủ và tính dẻo dai.
Từ kích thước thực tế đến kích thước thu nhỏ, Gabi Đào giới thiệu bốn trong bốn mươi con rối từ loạt tác phẩm sắp đặt mang tên “Những người không có đức tin” và “Lucifer rơi xuống từ Thiên đường lúc bình minh” từng được trưng bày trước đó, với hai phiên bản khác nhau tại hai địa điểm riêng biệt. Được làm từ các vật liệu đã qua sử dụng bằng vải và gốm, những con rối hình dơi giống hình người một cách dị hoặc, mang đến nỗi suy tư về sự khác biệt được hình thành từ những ranh giới phân chia rộng lớn về chủng tộc và giới tính.
Trong một tác phẩm khác, nghệ sỹ sắp đặt và thị giác Trần Thảo Miên sử dụng rác thải thời trang tái chế để bình luận về mặt trái của sản xuất sáng tạo, và sự ám ảnh của nền văn hóa chúng ta đang sống đối với vật chất đã qua xử lý. Mang tên “Hãy nghỉ ngơi đi”, những chiếc gối thêu của Miên khắc họa rõ nét phẩm chất “Bận sống chậm lại”. Được đặt trên những chiếc chiếu cói Việt Nam, những cuốn sách gối này lấy cảm hứng trực tiếp từ Karl Marx và “Sách gối (枕草子 – Makura no Soshi)” của Sei Shonagon từ thế kỷ 10 và 11. Tại đây, như lời thêu trên gối, thông điệp hiện diện như một lời mời gọi để chậm lại, rằng nghỉ ngơi, trong một thế giới nghệ thuật phát triển cực kỳ nhanh chóng, cũng là một “hình thức phản kháng”.
Khác với việc sử dụng chất liệu tái chế của Trần Thảo Miên, nhà thiết kế thời trang Nguyễn Khả Hân tái tư duy về lao động và cộng đồng trong bộ váy điêu khắc “Gắn kết trong Sự khác biệt”. Tác phẩm của Hân, làm từ quần tất giấy, vải chiffon trong mỏng, dây nhôm và kim tuyến, là một bình luận sâu sắc về khả năng hài hòa giữa công nghiệp và thủ công, cũng như giữa sự mềm mại và sự cứng nhắc. Trong tình huống cụ thể, bộ váy điêu khắc vừa hòa lẫn vừa nổi bật trên phông nền công nghiệp thô ráp, làm mờ đi ranh giới giữa đối tượng thời trang và điều kiện khả dĩ của nó.
Từ bộ váy thủ công đến trạng thái không mặc đồ, buổi biểu diễn trực tiếp kéo dài mười phút của Trâm Nguyễn/vinacringe có tựa đề “vết thương mang hình hài thế giới” là một buổi biểu diễn thanh lọc, lột xác, và kiếm tìm sự thân mật được nghi lễ hóa. Sử dụng một cảnh quan âm thanh sống động làm nền cho chuyển động chậm rãi, rụt rè của nghệ sỹ giữa các dãy nhà kho, màn trình diễn khám phá cuộc đấu tranh nghẹt thở của cơ thể giữa sự sống và cái chết. Dựa trên âm thanh môi trường của một băng ghi hình gợi dục bị phân mảnh, buổi biểu diễn đạt đến cao trào trong những tiếng hét đứt quãng của một cơ thể nữ trần truồng khao khát được tự do. Tại đây, tử cung và vết thương là những thực thể đồng thời được tạo ra và tiêu biến. Khi tiếng hét nhỏ dần, nghệ sỹ phá vỡ chu kỳ bằng cách đi dần vào khoảng không ngoài tầm nhìn của khán giả.
Mở rộng chủ đề về tính nữ được cấu thành, bộ lịch vui nhộn của Thuy Nguyen có tựa đề “GRRR” là một loạt mười hai hình ảnh được thực hiện cùng nhiếp ảnh gia Jennifer L. Czyborra. Sử dụng ngôn ngữ hình ảnh thường thấy trong các lịch “pin-up” (lịch tranh/ảnh khiêu gợi), loạt ảnh này là một cách tiếp cận vui tươi và đầy thách thức đối với sự bất tuân của các cơ thể được cấu thành. Xen lẫn giữa tưởng tượng và chân dung tự họa, việc đảo ngược các vai trò truyền thống về giới trong truyền thông đưa đến câu hỏi: Đến lượt ai tỏa sáng?
“Xen lẫn giữa tưởng tượng và chân dung tự họa, việc đảo ngược các vai trò truyền thống về giới trong truyền thông đưa đến câu hỏi: Đến lượt ai tỏa sáng?”
Để kết thúc buổi triển lãm, nghệ sỹ Nguyễn Trà My, hiện đang sống tại Berlin, tiếp tục với sự giao thoa theo chủ đề giữa thời trang, lao động nhập cư và hình thể tính nữ. Tác phẩm này có tựa đề là “Cơ thể”, một loạt tác phẩm điêu khắc kết hợp giữa silicone, vải lưới và quần tất lưới hòa quyện về mặt vật chất với môi trường xung quanh. Cơ thể nữ một lần nữa được tái hiện như những vỏ bọc rỗng với hình thù con người. Lơ lửng giữa những đường cong hữu cơ và các vật liệu vô cơ, tác phẩm này hướng tới cơ chế công nghiệp hóa hậu nhân loại.
Words: Vinh Phú Phạm
Translation: Rylan Nguyễn
