Vì sao anh quyết định trở về Việt Nam? Bối cảnh nghệ thuật đương đại ở giai đoạn anh mới về nước ra sao, thưa anh?

Năm 1997, tôi chính thức định cư tại quê hương. Trước đó, khoảng từ năm 1993, tôi liên tục đi về giữa Mỹ và Việt Nam. Giai đoạn đó, tôi dường như không thấy sự hiện diện của nghệ thuật đương đại trong đời sống, nên chắc không thể gọi là “bối cảnh” được.

Khi học đại học ở bên Mỹ, tôi luôn cố gắng quan sát và nghiên cứu về những câu chuyện của Việt Nam, để hiểu vì sao chiến tranh lại xảy ra. Rõ ràng chiến tranh đã tác động rất nhiều đến đời sống người Việt Nam, trong đó có tôi. Điều đó dẫn lối tôi đến với việc thực hiện tác phẩm nghệ thuật. Nhưng khi ở Mỹ, chiến tranh sẽ luôn được nói theo góc nhìn của người Mỹ. Tôi trở về Việt Nam để lắng nghe, tìm hiểu những câu chuyện ở quê hương mình, để có thêm điều kiện nghiên cứu lịch sử một cách khách quan.

Anh có thể kể lại với bạn đọc về tác phẩm nghệ thuật đương đại đầu tiên mà anh thực hiện tại Việt Nam?

Năm 1993, tôi về nước với mong muốn nghiên cứu về nhiếp ảnh chiến tranh. Bởi trong thời chiến, phần lớn hình ảnh mà quốc tế tiếp cận đều do phóng viên ảnh ở các nước khác thực hiện và đương nhiên, góc nhìn của họ rất khác với nhiếp ảnh gia trong nước.

Lúc mới về, điều khiến tôi ấn tượng mạnh là bắt gặp ở khu vực chợ Bến Thành quá nhiều người dị tật vì chất độc màu da cam. Từ ấn tượng ấy, tôi muốn tôi thực hiện tác phẩm về đề tài này nhưng cũng phải vài năm sau mới hoàn thành. Cụ thể là năm 1998, tác phẩm “Gen bị hư hại” bao gồm các tiểu tượng, búp bê, thú nhồi bông và quần áo sơ sinh, ở định dạng các thân thể sinh đôi dính liền, được ra mắt tại Thành phố Hồ Chí Minh.

Mới đầu tôi dự định triển lãm tại một phòng trưng bày nào đó, nhưng do mới về nước nên chưa kết nối được với giới mỹ thuật; mặt khác, tôi cũng mong muốn tác phẩm này hướng tới cộng đồng. Vì vậy, tôi đã thuê gian hàng trong một trung tâm thương mại để trưng bày tác phẩm.

Thoạt tiên, nhiều người tưởng đó chỉ là nơi bán hàng. Tôi ước chừng 50% số người ghé vào và đứng lại xem, còn lại thì đi ra luôn. Và khoảng một nửa trong số người xem ấy đã dành nhiều câu hỏi cho tôi, và họ cũng nghe tôi chia sẻ câu chuyện, suy nghĩ của mình. Gian hàng/tác phẩm đã tạo ra một không gian để tôi và nhiều người cùng bày tỏ những điều mà chúng tôi chưa có cơ hội bộc bạch về hệ quả của chất độc da cam, một không gian hiếm có khi ấy và điều này khiến tôi vui.

“Ở thời điểm Sàn Art ra đời, mọi thứ liên quan nghệ thuật đương đại còn mới mẻ, hội họa vẫn chiếm ưu thế trong thị trường mỹ thuật…” 

Tác phẩm và cách trình hiện tác phẩm của anh khi đó quả thực rất mới mẻ đối với đại chúng. Nhưng như tôi được biết, sau đó, thay vì tiếp tục có thêm nhiều trưng bày nghệ thuật đương đại của mình ở trong nước, anh lại tập trung dành thời gian cho việc sáng lập không gian nghệ thuật Sàn Art. Vì sao, thưa anh?

Khoảng năm 2003, Quỹ Rockefeller có gặp cá nhân tôi và đặt vấn đề hỗ trợ thúc đẩy nghệ thuật đương đại ở Việt Nam. Lúc đấy, tôi cho rằng Việt Nam cần một thư viện. Dù cho nhiều nghệ sỹ trong nước mà tôi quen biết đều không đọc được tiếng Anh, nhưng ít nhất, qua thư viện, họ có thể xem hình ảnh và mường tượng về những gì đang diễn ra trong thế giới nghệ thuật ở bên ngoài Việt Nam. Quỹ Rockefeller ngỏ ý tài trợ một khoản tiền không nhỏ để xây dựng thư viện này, nhưng điều kiện chung khi đó là cần có một tổ chức có tư cách pháp nhân để nhận tài trợ và triển khai công việc. Tôi đi hỏi nhiều bên, tất cả đều từ chối, tôi đành bỏ lỡ cơ hội ấy.

Tôi có gặp gỡ và trao đổi với một số người bạn cùng chung khao khát tạo ra một không gian để cộng đồng gắn kết với nhau, trao đổi và học hỏi lẫn nhau. Ở đó, các họa sỹ/nghệ sỹ có thể thực sự bắt đầu với nghệ thuật đương đại. Không chỉ có thế, không gian như vậy cũng trở thành một tổ chức, và qua đó, chúng tôi có thể hợp tác với các quỹ đầu tư quốc tế một cách chính thống. Năm 2007, Sàn Art ra đời với một nhóm nghệ sỹ đồng sáng lập, trong đó có tôi.

Tính đến thời điểm hiện tại, đã hơn 15 năm trôi qua, Sàn Art cũng đã trải qua rất nhiều khó khăn?

Ở thời điểm Sàn Art ra đời, mọi thứ liên quan nghệ thuật đương đại còn mới mẻ, hội họa vẫn chiếm ưu thế trong thị trường mỹ thuật, giới sưu tập từ Singapore và Hồng Kông hầu hết ưa chuộng các dòng tranh mang phong cách hậu Đông Dương. Những thực hành nghệ thuật kiểu mới thì đâu có ai mua, nên các phòng trưng bày cũng không muốn triển lãm chúng. Nếu không bán được tác phẩm thì nghệ sỹ cũng không thể có kinh phí mà trả cho các hoạt động trưng bày.

Cho tới ngày hôm nay, nhắc đến mỹ thuật Việt Nam, thế giới vẫn luôn nghĩ về mỹ thuật thời kỳ Đông Dương. Nhưng tích cực mà nói, việc giá tranh Lê Phổ, Mai Trung Thứ tăng cao cũng giúp thế giới soi chiếu vào Việt Nam nhiều hơn, người ta bắt đầu có cái nhìn rộng hơn về bối cảnh nghệ thuật Việt Nam. Minh chứng là ngày càng nhiều phòng trưng bày, tổ chức nghệ thuật trong nước và quốc tế xuất hiện, cho thấy thị trường nội địa đang được quan tâm.

Dầu vậy, kể những khó khăn thế thôi, chứ ở buổi ban đầu, công chúng chưa phải là đối tượng chú trọng của Sàn Art.

Vậy khi đó, Sàn Art tập trung vào điều gì, thưa anh?

Sàn Art tập trung vào nhân lực, tức là đào tạo nghệ sỹ. Tôi muốn nghệ sỹ phải đi nghiên cứu, phải có nền tảng kiến thức đa lĩnh vực, chứ không chỉ sáng tác bằng kỹ thuật hay đi sao chép thực tế. Có như vậy thì biên độ sáng tạo của người nghệ sỹ mới trở nên rộng mở. Sau này, khi họ có thành tựu nhất định, họ sẽ quay trở lại dạy cho các thế hệ tiếp theo, để lan tỏa một cách tích cực.

Nhưng còn về vấn đề thương mại, Sàn Art vẫn cần hoạt động mua-bán để phát triển bền vững, phải không anh?

Đúng vậy! Đóng góp cho cộng đồng là tiên quyết, nhưng rõ ràng người nghệ sỹ vẫn cần có thu nhập để sống và chăm sóc cho gia đình. Sàn Art cũng hỗ trợ các nghệ sỹ trong việc giới thiệu tác phẩm tới các nhà sưu tập. Theo thời gian, khi các nghệ sỹ vững mạnh hơn, quốc tế cũng biết tới Sàn Art nhiều hơn, khách cá nhân và các bảo tàng nước ngoài có liên hệ để mua tác phẩm. Khách hàng Việt Nam cũng có nhưng không nhiều. Cộng đồng trong nước vẫn còn nhiều ngần ngại với nghệ thuật đương đại.

Anh nghĩ sao về bối cảnh chung của thị trường nghệ thuật đương đại Việt Nam hiện nay?

Cá nhân tôi thấy thị trường đang dần dần có những liên kết chặt chẽ hơn, đặc biệt là bộ ba: nghệ sỹ-phòng trưng bày-nhà sưu tập. Tuy nhiên, cần phải nói rõ một vấn đề: có nhiều nghệ sỹ tự bán tác phẩm, hoặc nhà sưu tập vì muốn tiết kiệm một khoản chi phí mà trao đổi mua bán với riêng nghệ sỹ. Điều này sẽ phá vỡ cấu trúc vận hành của thị trường. Bởi phòng trưng bày có vai trò thúc đẩy tên tuổi của nghệ sỹ; phòng trưng bày cũng phải đầu tư nhiều tiền để thực hiện các hoạt động.

Một ví dụ: Sàn Art không tự làm ra tiền. Nếu không có khách hàng, các nhà sưu tập mua tác phẩm của nghệ sỹ mà chúng tôi giới thiệu và nhờ đó, chúng tôi có thu nhập theo thỏa thuận với phía nghệ sỹ, thì Sàn Art không có khả năng chi trả cho việc đào tạo các nghệ sỹ mới ra trường và chưa định hình phong cách sáng tác. Đến với Sàn Art, các nghệ sỹ có điều kiện cơ sở vật chất để làm việc, các tác phẩm của họ có thêm cơ hội vươn ra thế giới, giá trị thương mại nghệ thuật cũng tăng lên. Giả sử không có Sàn Art, họ cũng sẽ thành công thôi nhưng có lẽ sẽ mất nhiều thời gian hơn. Vì vậy, tôi mong thị trường sẽ ngày càng bớt đi những xáo trộn, để mạch kết nối luôn vững vàng và minh bạch.

“Ở giai đoạn tiếp theo, Sàn Art sẽ không ngừng thay đổi, chúng tôi muốn đào tạo thế hệ mới trong quản lý mỹ thuật.” 

Anh có thể chia sẻ thêm về thực tế biến động nhân sự quản lý Sàn Art theo thời gian? 

Ban đầu, nhóm sáng lập của chúng tôi gồm có bốn người, tự lần mò cách vận hành tổ chức, dựa vào các mối quan hệ với nhiều tổ chức, cá nhân trong lĩnh vực nghệ thuật thị giác ở bên ngoài Việt Nam, mời họ đến Sàn Art, góp phần “khuấy động” ngành nghệ thuật tại Thành phố Hồ Chí Minh. Tiếp đó, trong thời gian mà giám tuyển Zoe Butt đảm nhiệm vị trí giám đốc nghệ thuật của Sàn Art, mọi hoạt động được thực hiện một cách chuyên nghiệp hơn, cho ra đời nhiều giám tuyển và nghệ sỹ vững vàng về chuyên môn nghề nghiệp.

Khi Zoe Butt rời đi, Sàn Art đã trải qua những lúc rất khó khăn. Chúng tôi phải thu nhỏ quy mô lại và mượn địa điểm tại không gian Cà phê thứ Bảy. Lạc quan mà nói, với quy mô nhỏ, cách để quản lý và vận hành cũng đơn giản hơn. Nhưng rồi các thế hệ tiếp theo thích nghi với thử thách, dần vượt qua tất cả. Đến giờ, Sàn Art đã ổn hơn rất nhiều.

Hiện nay, quản lý vận hành của Sàn Art là các bạn trẻ từng du học ở nước ngoài hoặc học ở ngay Sàn Art. Họ đang nối tiếp những gì mà thế hệ trước xây dựng.

Ở giai đoạn tiếp theo, Sàn Art sẽ không ngừng thay đổi, chúng tôi muốn đào tạo thế hệ mới trong quản lý mỹ thuật. Bên cạnh đó, cần tạo ra nhiều chương trình đa dạng để có thể “nuôi” được Sàn Art một cách vững vàng. Thật may mắn vì thế hệ nào cũng có những người yêu nghệ thuật và cống hiến một cách vô tư. Có lẽ họ cảm nhận được tinh thần vì cộng đồng của Sàn Art.

Nhận định của anh về các nghệ sỹ thế hệ mới?

Tôi chỉ có thể nói về nghệ sỹ thế hệ mới tại Sàn Art. Họ có tầm nhìn rất khác nếu so sánh với nhiều nghệ sỹ tên tuổi hiện nay tại thời điểm mới vào nghề. Họ có cách thức sáng tác rất bùng nổ. Ngay từ sớm, họ đã xác định tác phẩm không cần hình thức đẹp, chỉ cần tạo ra ý niệm đáng giá. Có lẽ là do các bạn trẻ được tiếp cận với thế giới thông qua công nghệ một cách dễ dàng. Điều đó cho thấy Sàn Art thích nghi với sự thay đổi của bối cảnh xã hội, tập trung vào những điều mà thế hệ kế tiếp đang cần. Đầu năm 2024, Sàn Art tham gia Hội chợ nghệ thuật S.E.A. Focus ở Singapore, tập trung giới thiệu một số nghệ sỹ trẻ ra quốc tế.

Bài: Nam Thi
Chuyển ngữ: Hà Đào
Ảnh: Sàn Art