Với tập hợp đội ngũ giám tuyển gồm Sarnt Utamachote, Ferdiansyah Thajib, Nguyễn Hải Nam, Thảo Hồ và Ragil Huda, đây là triển lãm cộng đồng đầu tiên ở Berlin khám phá chủ đề giới và tính dục tại khu vực Đông Nam Á. Bắt đầu với câu hỏi “Thế nào là một người queer Đông Nam Á nhưng sinh sống ở một nơi xa biệt với quê hương?”, các giám tuyển đã mở rộng phạm vi triển lãm, hướng đến cả cộng đồng queer Đông Nam Á ở nước ngoài, hợp tác với các tổ chức và kho lưu trữ cộng đồng khác nhau như Bảo tàng Schwules Museum (Berlin), Bảo tàng Queer Hà Nội và Kho lưu trữ Queer Indonesia.

Trong những năm trở lại đây, cộng đồng queer trong khu vực các nước Đông Nam Á nhận được nhiều sự ủng hộ hơn từ người ngoài cộng đồng, cũng như những khắc họa về họ trên phim ảnh và truyền thông dần trở nên đa sắc hơn. Dẫu họ còn gặp phải nhiều khó khăn trong việc nói về và bảo vệ quyền lợi của mình, đã có những tiến triển cho thấy rằng sự hiện diện của cộng đồng queer không phải là một xu hướng phương Tây đi ngược lại những giá trị truyền thống của châu Á. Vào thời điểm khi Thái Lan mới hợp pháp hóa hôn nhân đồng giới vào tháng 6 năm 2024, có thể đánh giá đây là một triển lãm bao quát, phản ánh được sự đa dạng của cộng đồng queer, đặc biệt là tính xuyên quốc gia giữa các cộng đồng ở hải ngoại và trong khu vực.

Bảo tàng Schwules Museum, địa điểm triển lãm, là bảo tàng duy nhất tại Đức dành riêng cho các thảo luận xoay quanh văn hóa và nghệ thuật của người queer. Được thành lập vào năm 1985, bảo tàng có kho lưu trữ lớn với khoảng 1.500.000 đầu mục về lịch sử của cộng đồng LGBTQIA+ tại Đức. Tiêu đề triển lãm, “Con chim đến từ núi lạ”, được lấy cảm hứng từ lời tựa cho tập thơ “Gửi hương cho gió” (1945) của “ông hoàng thơ tình” Xuân Diệu (1916–1985). Năm 1983, Xuân Diệu được bầu là Viện sỹ Thông tấn Viện Hàn lâm Nghệ thuật nước Cộng hòa Dân chủ Đức. Những vần thơ sống động, thấm đẫm khát khao tuổi trẻ và tình yêu của Xuân Diệu là cảm hứng để mở ra năm chương triển lãm mang tên “Kho lưu trữ Núi Lạ”, “Những lời hứa hiện thân”, “Các ngã rẽ tâm linh”, “Tri thức tổ tiên” và “Kỹ nghệ nhiệt đới”.

Bước chân vào không gian triển lãm, khách tham quan được trải nghiệm những ca khúc gắn với văn hóa queer ở Đông Nam Á thuộc sắp đặt âm cảnh “Tôi mơ về những âm thanh và thấy ta đan vào nhau” (2024) của DJ/nghệ sỹ shasti (Indonesia). Với bầu không khí pha trộn giữa câu lạc bộ đêm và yếu tố tâm linh, thiết kế triển lãm lấy cảm hứng từ biểu tượng mạn-đà-la đại diện cho sự hài hòa của vũ trụ, dẫn dắt khách tham quan tới phần văn bản thể hiện bằng bốn thứ tiếng Anh, Đức, Thái Lan, và Việt Nam. Năm chương triển lãm liên kết với nhau, khuyến khích người xem tự do di chuyển trong không gian để cảm nhận tác phẩm. 

Ở khu vực trung tâm, “Kho lưu trữ Núi Lạ” sưu tầm tư liệu đến từ những nhà hoạt động và tổ chức phi chính phủ trong lĩnh vực giới và tính dục tại Đông Nam Á. Những bộ phim queer, tạp chí, tủ lưu trữ trưng bày hiện vật và một trạm âm thanh mở ra cách các cộng đồng queer ghi lại lịch sử của mình hoặc được ghi lại. Trong đó, xuất hiện những cuốn như “Chỉ Bàn Lộn: Từ điển Queer & Tính dục” (2018) của Đinh Nhung (Một bảo tàng Queer, Hà Nội), hay Vănguard, tạp chí dành cho cộng đồng LGBTQIA+ người Việt tại hải ngoại nhằm kết nối với cội nguồn, trao quyền và nâng cao nhận thức. Ta cũng bắt gặp những bức ảnh của triển lãm “Gặp Việt Nam” (1999) được tổ chức tại Berlin, lễ hội nghệ thuật đương đại “Nổ Cái Bùm” hoặc buổi tiệc queer lần đầu tiên tại Hà Nội vào thập niên 90. Là một lưu-trữ-trong-triển-lãm, “Núi Lạ” ghi lại những câu chuyện, trải nghiệm và góc nhìn của người queer Đông Nam Á, đồng thời mang đến không gian cho những đối thoại đa tầng về lưu trữ cộng đồng.

““Núi Lạ” ghi lại những câu chuyện, trải nghiệm và góc nhìn của người queer Đông Nam Á, đồng thời mang đến không gian cho những đối thoại đa tầng về lưu trữ cộng đồng.”

Bước tới chương “Những lời hứa hiện thân”, cơ thể được coi như một kho lưu trữ với những trải nghiệm linh hoạt và phức tạp. Tái hiện lại trải nghiệm của người queer giữa lằn ranh của hiện diện và cấm kỵ, tác phẩm cắt dán đa phương tiện “Ân ái với ma (เสียวกับผี)” (2014) của Natthapong Samakkaew (Thái Lan) lấy cảm hứng từ những câu chuyện về người đồng tính nam trên các tạp chí Thái Lan những năm 1990. Trong khi đó, sắp đặt video “Gian thờ vô danh” của Indra Liusuari (Melbourne) sử dụng biện pháp cường điệu để soi chiếu cộng đồng người đồng tính châu Á tại Úc và hành trình họ tìm kiếm sự ổn định nơi trời Âu, cùng lúc vô thức tiếp nhận chủ nghĩa phân biệt chủng tộc.

Đi sâu vào mối liên kết riêng tư với người cha đã khuất, sắp đặt đa phương tiện “Thăm lại giấc mơ Mỹ” (2024) và “Cởi trói (Thung lũng Chết)” của nghệ sỹ Oat Montien (Bangkok) bao gồm một sợi dây thừng buộc bộ quần áo cao bồi của người cha, video chiếu những chàng cao bồi châu Á thực hiện một nghi lễ trên sa mạc, cùng với lá thư thay lời tạm biệt anh viết cho cha mình: “Con làm tất cả những điều này để có thể nói lời tạm biệt với cha, Cha à.”

Mang tính tự phát và gần gũi, những bức ảnh thuộc series “Vô thể và hiện hữu” (2020–2024) của Nu, nhiếp ảnh gia và nhà tổ chức cộng đồng hiện sống ở Huế, ghi lại hành trình biến đổi thiêng liêng của mình cũng như quá trình đồng hành bên những người bạn queer. Tư thế của các nhân vật tái hiện lại một cách ẩn dụ vị Quán Thế Âm Bồ Tát (Avalokiteśvara Bodhisattva). Ở các nước châu Á và Đông Nam Á, Quán Thế Âm thường được diễn tả trong nhiều hình tướng và hóa thân khác nhau, cả thân nam lẫn thân nữ.

Trong các nền văn hóa Đông Nam Á truyền thống, những biểu hiện của đa dạng giới thường được biết tới qua một số hình thức tâm linh và tôn giáo, chẳng hạn như Đạo thờ Mẫu ở Việt Nam, các nhà ngoại cảm chuyển giới ở Myanmar và Thái Lan, hay các pháp sư Bissu ở Indonesia – những người mang cả năng lượng tính nam và tính nữ. Các hoạt động tâm linh mang lại không gian an toàn nhất định cho người đồng tính và chuyển giới; dẫu vậy, điều này không có nghĩa là họ không phải chịu sự phân biệt đối xử trong đời sống hằng ngày. Trong bối cảnh triển lãm đang được diễn ra tại phương Tây, các thực hành tín ngưỡng của người queer Đông Nam Á vẫn thường bị hiểu sai hoặc không đầy đủ. Trong chương “Các ngã rẽ tâm linh”, các tác phẩm soi chiếu lại thần thoại, tri thức tâm linh và đức tin từ điểm nhìn queer. Tiếp cận chủ đề di sản của ký ức tập thể, chấn thương lịch sử và quá trình hiện đại hóa qua văn hóa đại chúng, sắp đặt video “Love Bang!” (2011–2016) của Việt Lê sử dụng các giai điệu nhạc pop của Việt Nam, Campuchia và phương Tây một cách dí dỏm. Nghệ sỹ người Mỹ gốc Việt cũng giới thiệu tác phẩm mới nhất của mình – những lá cờ thêu dòng chữ “Vietnamaste” gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, đồng thời tượng trưng cho hành trình trở thành một thầy đồng. 

Mang lại một diễn giải mới về Tử Vi đẩu số toàn thư, sắp đặt đa phương tiện “Hạn phúc Hạnh phúc” (2024) của Trần Thảo Miên mở rộng cách hiểu về tử vi truyền thống, khám phá sự giao thoa giữa văn hóa Việt Nam và bản sắc queer đương đại. Dựa trên giới tính sinh học, tử vi thường dự đoán người bạn đời tương lai là người khác phái mà ít khi xem xét tới yếu tố bản dạng giới. Với những người queer, phi nhị nguyên và đa dạng giới, điều này có thể gây thêm những áp lực trong gia đình xung quanh chuyện hôn nhân và các mối quan hệ. Lấy đây làm điểm khởi đầu, đặc biệt là biểu tượng âm và dương, tấm thảm thêu trên nền màu hồng neon nổi bật của Trần Thảo Miên tôn vinh những sắc thái đa dạng của tình yêu qua các hình ảnh trừu tượng về sinh vật thần thoại, hoa lá và con người. Đặt trước tấm thảm là một cuốn sách nhỏ áp dụng tử vi để xem tuổi hợp nhau, được nghệ sỹ diễn giải lại cho những người đa dạng giới. Cuốn sách mong muốn thúc đẩy sự hiểu biết, đối thoại và chấp nhận trong những gia đình có con là người queer. Qua đó, cha mẹ có thể cảm thấy an toàn hơn và ủng hộ những quyết định của con mình.

Lịch sử của người đa dạng giới ở khu vực Đông Nam Á được làm rõ thêm trong chương “Tri thức tổ tiên”. Các tác phẩm trong chương này khám phá việc kể lại lịch sử và di sản queer từ góc nhìn đương đại. Điêu khắc dệt “Đại tu” (2024) của Tamarra (Indonesia) gây ấn tượng với kích cỡ lớn. Chiếc váy raffia đỏ đan móc được làm từ củ cải đường bện bằng vỏ cây sồi đỏ và được trang trí bằng mặt nạ gỗ với chuông. Vốn sẽ được kết hợp với một màn trình diễn, “Đại tu” tượng trưng cho hành trình khám phá danh tính giới và sự chấp nhận từ xã hội. Trong khuôn khổ triển lãm, Tamarra mở rộng tác phẩm này bằng cách nghiên cứu về Ludruk, một hình thức nghệ thuật trình diễn liên giới tính của Indonesia. Theo truyền thống, chỉ có người nam đảm nhiệm các vai diễn, kể cả vai nữ. Trong loạt ảnh “Bảo tồn Ludruk” (2024), nghệ sỹ hóa thân thành các nhân vật khác nhau, tái hiện lại lịch sử linh hoạt giới tại Indonesia thời kỳ tiền thuộc địa.

Kết hợp nghệ thuật cắt dán với ngôn ngữ, hai tác phẩm “Người báo mộng” (2023) và “Ghi chú về Du hành-Thân thể” (2023) của Sam Suriya Khuth chiêm nghiệm về quá trình chuyển đổi giới tính cũng như giấc mơ về nguồn cội Khmer của mình. Trong khi đó, tiểu luận ảnh-video “Tôi thích làm con gái” của Hoo Fan Chon (Penang) mang đến góc nhìn sâu sắc về lịch sử đời sống cộng đồng người chuyển giới ở Malaysia vào thập niên 50–60. Với sở thích sưu tầm những bức ảnh xưa từ các tiệm đồ cũ, anh phát hiện ra hộp ảnh của một phụ nữ chuyển giới. Anh tìm gặp và phỏng vấn người bạn thân của bà, cũng là một người chuyển giới. Tác phẩm kể lại một câu chuyện cảm động về tình bạn giữa những người chuyển giới nữ, dẫu thu hút sự tò mò nhưng không phải trải qua sự phân biệt đối xử, và mối liên hệ của nó với lịch sử đô thị Malaysia thời kỳ hậu thuộc địa.

Trong chương “Kỹ nghệ nhiệt đới”, các tác phẩm mở ra sự giao thoa giữa truyền thống và đổi mới, giữa công nghệ và văn hóa địa phương của các xã hội Đông Nam Á. Tác phẩm bùa tình yêu “Playboil” của nghệ sỹ và nhà thiết kế người Thái Eda Phanlert Sriprom (Berlin) có một hiện diện đầy ấn tượng, hé lộ câu chuyện danh tính của những người queer Thái giữa những đan xen của tâm linh và tính dục. Cho dự án của mình, Eda tái sử dụng vải áo choàng thường chỉ dành cho các nhà sư là nam giới, hay còn gọi là vải pháp phục Phật giáo. Là một người chuyển giới nữ, Eda tiếp cận các loại vải được dùng trong tôn giáo như một phương tiện phi tuyến tính để kể chuyện.

Bên cạnh các tác phẩm trưng bày, chương trình vệ tinh của “Con chim đến từ núi lạ” mở rộng bức tranh về người queer Đông Nam Á thông qua các hoạt động đa dạng. Các buổi chiếu phim tại rạp Sinema Transtopia giới thiệu các bộ phim ngắn độc lập từ Việt Nam, Thái Lan (về quyền kết hôn), và Indonesia (cuộc sống của cộng đồng người chuyển giới). Ngoài ra, các workshop sáng tạo về lưu trữ cũng gợi mở thêm phương pháp lưu trữ cá nhân và tập thể. Trong bối cảnh các quỹ văn hóa tại Berlin đang bị cắt giảm, triển lãm đa thanh này phản ánh đời sống văn hóa-–nghệ thuật phong phú của các cộng đồng queer Đông Nam Á trong khu vực và hải ngoại. Bên cạnh sắc thái vui tươi, các tác phẩm cũng đề cao sự chăm sóc và chữa lành nhằm chuyển hóa những bạo lực trong quá khứ và hiện tại thành sự nuôi dưỡng, mở ra hy vọng cho một tương lai tốt đẹp hơn. “Con chim đến từ núi lạ” cũng cho thấy vai trò quan trọng của lưu trữ đối với cộng đồng queer, những người vẫn phải đấu tranh hàng ngày cho sự bình đẳng và công nhận. Trong bối cảnh hiện tại, khi quyền của người chuyển giới nói riêng và của người LGBTQIA+ nói chung vẫn chưa được đảm bảo, một triển lãm như thế này càng trở nên cần thiết hơn bao giờ hết.

“Trong bối cảnh hiện tại, khi quyền của người chuyển giới nói riêng và của người LGBTQIA+ nói chung vẫn chưa được đảm bảo, một triển lãm như thế này càng trở nên cần thiết hơn bao giờ hết.”

Từ những ngọn núi lạ, các chú chim sẽ không ngừng hình dung những đường bay mới, biết rằng đã có những người giống như mình trong lịch sử, và rằng tồn tại một kết nối xuyên thời gian giữa tất cả.

Lưu Bích Ngọc