Nguyễn Phan Chánh (1892–1984) là một họa sỹ tiêu biểu của nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại, nổi tiếng với các tác phẩm tranh lụa tinh tế, miêu tả vẻ đẹp cuộc sống nông thôn và bản sắc văn hóa Việt Nam. Các tác phẩm của ông thường có hình ảnh phụ nữ và trẻ em tham gia vào các hoạt động thường nhật, thể hiện sự kết hợp độc đáo giữa thẩm mỹ truyền thống Việt Nam và các kỹ thuật vẽ hiện đại.

Kỹ thuật vẽ tranh lụa của Nguyễn Phan Chánh được đánh giá là rất độc đáo. Sử dụng lụa làm nền, ông vẽ bằng màu nước, sau đó rửa bằng nước và lặp lại quá trình vẽ này nhiều lần. Tuy nhiên, nhược điểm của cách làm này là sản phẩm hoàn thiện dễ bị ảnh hưởng bởi các yếu tố môi trường như nhiệt độ, độ ẩm và ánh sáng. Với khí hậu nóng ẩm đặc trưng của Việt Nam, các tác phẩm tranh lụa của Nguyễn Phan Chánh bị xuống cấp nhanh chóng, gặp phải những vấn đề nghiêm trọng như mối mọt, nấm mốc và nứt vải.

Đánh giá cao những đóng góp quan trọng của Nguyễn Phan Chánh cho nghệ thuật Việt Nam, đồng thời nhận thấy tình trạng đáng quan ngại hiện thời mà các tranh lụa của ông đang gặp phải, công ty TNHH Mitani Sangyo đã triển khai dự án “Phục chế và bảo tồn tranh lụa của cố họa sỹ Nguyễn Phan Chánh” trong hơn 10 năm, trước khi chính thức thành lập Hiệp hội Truyền bá Thông tin Bảo tồn Văn hóa và Nghệ thuật Mitani (Mitani Foundation) vào năm 2021. Hiệp hội này tiếp nhận trách nhiệm, cam kết bảo tồn và phục chế các tác phẩm của Nguyễn Phan Chánh bằng cách sử dụng các kỹ thuật tiên tiến và hợp tác với các chuyên gia Nhật Bản. Dự án này nhằm đảm bảo rằng di sản của họa sỹ sẽ tiếp tục truyền cảm hứng cho các thế hệ tương lai và quảng bá vẻ đẹp nghệ thuật của Nguyễn Phan Chánh cả ở Việt Nam và quốc tế

Trong hoàn cảnh nào mà ông biết đến tranh lụa của Nguyễn Phan Chánh và quyết định giúp đỡ phục chế những tác phẩm bị hư hại để truyền lại cho thế hệ sau? 

Vào năm 2007, trong một chuyến công tác tại Việt Nam, tôi đã bắt gặp một bức tranh lụa in trên lịch để bàn trong văn phòng. Tôi tò mò về họa sỹ, và sau khi nghiên cứu tại các bảo tàng Việt Nam và qua tài liệu, tôi phát hiện ra đó là tác phẩm của họa sỹ Nguyễn Phan Chánh. Sau đó, tôi đã có cơ hội gặp gỡ trực tiếp bà Nguyệt Tú, con gái lớn của họa sỹ. Trong cuộc trò chuyện, bà hỏi liệu tôi có thể sử dụng các kỹ thuật tiên tiến của Nhật Bản để phục chế những bức tranh bị hư hại của cha bà và bảo tồn chúng cho các thế hệ tương lai hay không. Chính lời đề nghị này của bà đã đánh dấu sự khởi đầu cho các hoạt động phục chế tranh lụa Nguyễn Phan Chánh của tôi.

Thông qua nghiên cứu, tôi mới biết giai đoạn sáng tác của Nguyễn Phan Chánh trùng với thời kỳ hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Do đó, tôi cũng cảm thấy mình có trách nhiệm với tư cách là một người Nhật Bản – người gián tiếp tham chiến, vì máy bay ném bom của Mỹ đã cất cánh từ các căn cứ ở Nhật Bản trong các chiến dịch ném bom miền Bắc Việt Nam. Điều này khiến tôi muốn làm điều gì đó cho Việt Nam như một lời xin lỗi.

Trong quá trình tìm hiểu về tranh lụa của Nguyễn Phan Chánh, ông có tìm hiểu thêm về tranh lụa của các họa sỹ Đông Dương nổi tiếng khác hay không? (Ví dụ: Lê Phổ, Mai Trung Thứ, Lê Thị Lựu hay Vũ Cao Đàm). Tại sao ông lựa chọn tranh lụa của Nguyễn Phan Chánh để phục chế, mà không phải là tranh lụa của các họa sỹ khác?

Tôi không đặc biệt nghiên cứu các họa sỹ khác. Tuy nhiên, khi nghiên cứu về Nguyễn Phan Chánh, tôi đã nhận ra nhiều họa sỹ nổi tiếng gắn liền với Trường Mỹ thuật Đông Dương (École des beaux-arts de l’Indochine) và những tác phẩm đầy thu hút của họ. Trong số đó, tôi đặc biệt ấn tượng với các bức tranh lụa của Nguyễn Phan Chánh về phụ nữ và trẻ em làm việc ở các làng quê, được thể hiện qua một cảm giác tĩnh tại và độc đáo về sự trang nghiêm. Tôi cảm nhận được tình cảm sâu sắc của họa sỹ dành cho những người mẫu của mình thông qua ánh nhìn của ông. Việc gặp gỡ bà Nguyệt Tú càng củng cố thêm niềm tin của tôi rằng các tác phẩm tranh lụa của Nguyễn Phan Chánh cần được bảo tồn cho các thế hệ tương lai.

“Tôi cảm nhận được tình cảm sâu sắc của họa sỹ dành cho những người mẫu của mình thông qua ánh nhìn của ông. “

Cơ duyên nào giúp ông gặp được bà Iwai Kikuko – Giám đốc Viện nghiên cứu Phục chế và Bảo tồn Nghệ thuật Iwai? Khi tiếp xúc trực tiếp với tranh lụa của Nguyễn Phan Chánh từ phía gia đình của họa sỹ, bà Iwai Kikuko đã có những suy nghĩ và nhận định như thế nào về tình trạng tranh lụa mà gia đình của họa sỹ đang gìn giữ?

Sau khi nhận được lời đề nghị từ bà Nguyệt Tú, tôi bắt đầu tìm kiếm người có thể đảm nhiệm dự án này. Ban đầu, tôi tìm kiếm các họa sỹ và thợ thủ công truyền thống của Nhật Bản – những người chuyên xử lý việc lắp ráp bình phong và tranh cuộn treo, nhưng tôi sớm nhận ra rằng tranh lụa của Việt Nam sử dụng một kỹ thuật đặc biệt và khác với tranh Nhật Bản. Tôi đã hỏi ý kiến từ các bảo tàng mỹ thuật công ở Tokyo và Fukuoka, nơi từng tổ chức triển lãm tranh hiện đại Việt Nam. Ông Ushirokoji Masahiro, người từng là giám tuyển và hiện là giám đốc của Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Kitakyushu, đã giới thiệu tôi với bà Iwai Kikuko, một chuyên gia bảo tồn từng phụ trách phục chế các tác phẩm của Nguyễn Phan Chánh vào những năm 1990. Bà Iwai đã cùng tôi đến Hà Nội để khảo sát. Bà gần như chết lặng khi nhìn thấy các bức tranh lụa đã bị xuống cấp nghiêm trọng, và tôi nghe rằng bà cảm nhận được một nỗi sợ hãi và trách nhiệm lớn lao, vì nếu bà bỏ qua cơ hội này, các tác phẩm sẽ ra đi mãi mãi.

Sau giai đoạn vừa rồi, Mitani Foundation có kế hoạch tiếp theo trong việc phục chế các tác phẩm tranh lụa của Nguyễn Phan Chánh như thế nào?

Hơn 15 năm qua, dự án “Phục chế và bảo tồn tranh lụa của cố họa sỹ Nguyễn Phan Chánh” đã phục chế tổng cộng 16 tác phẩm. Mới đây, Mitani Foundation đã lựa chọn thêm bốn tác phẩm của Nguyễn Phan Chánh để phục chế. Trong khi dự án phục chế tiếp tục được tiến hành, chúng tôi cũng dự định mở rộng nỗ lực bằng cách trao đổi ý kiến với người dân Việt Nam về phục chế và bảo tồn, đồng thời quảng bá vẻ đẹp của các tác phẩm của Nguyễn Phan Chánh đến đông đảo công chúng hơn.

Trong tương lai, tại Nhật Bản hoặc Việt Nam, dự kiến sẽ có triển lãm các tác phẩm tranh lụa của Nguyễn Phan Chánh đã được phục chế thành công cho công chúng yêu nghệ thuật thưởng lãm hay không?

Mitani Foundation đã tổ chức một triển lãm tại Nhật Bản vào năm 2023 (“Người kể về tình yêu: Câu chuyện của những người ghép nối cái nhìn của họa sỹ” – trưng bày dự án “Phục chế và bảo tồn tranh lụa của cố họa sỹ Nguyễn Phan Chánh”, được tổ chức từ 28 tháng 4 đến 19 tháng 5 năm 2023 tại Phòng trưng bày B, Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại Thế kỷ 21, thành phố Kanazawa, tỉnh Ishikawa), và chúng tôi dự định tiếp tục tổ chức các triển lãm tại Nhật Bản khi việc phục chế các tác phẩm có thêm tiến triển. Trong tương lai, chúng tôi hy vọng sẽ tổ chức các triển lãm tại Việt Nam. Chúng tôi mong muốn có thêm cơ hội để nhiều người có thể chiêm ngưỡng các tác phẩm nghệ thuật này.

Thay mặt cho công chúng yêu nghệ thuật Việt Nam, xin cảm ơn ông và Mitani Foundation!

Hùng Nguyễn