Đa dạng sắc thái văn hóa
Một trong những sự kiện văn hóa quan trọng nhất tại Berlin đã diễn ra vào mùa hè năm 2023: lần đầu tiên, một người Đức gốc Phi trở thành giám đốc chỉ đạo nghệ thuật tại Nhà Văn hóa Thế giới (Haus der Kulturen der Welt – HKW). Ông Bonaventure Soh Bejeng Ndikung, sinh năm 1977 tại Cameroon, tới Đức năm 1997, theo học tại Đại hHọc Kkỹ thuật Berlin (TU Berlin). Là một trong những tổ chức văn hóa nổi bật nhất cả nước kể từ khi thành lập vào năm 1987, HKW đã đóng vai trò là diễn đàn quốc gia về nghệ thuật đương đại và thảo luận, phê bình. Việc bổ nhiệm Bonaventure Soh Bejeng Ndikung lãnh đạo HKW được cộng đồng nghệ sỹ và người làm văn hóa mô tả là: một thời khắc lịch sử, ở quy mô mà trước đây không thể tưởng tượng được tại Đức, phản ánh nhân khẩu học của nước Đức đương đại.
Quay trở lại năm 2008, khi Bonaventure Soh Bejeng Ndikung thành lập tổ chức nghệ thuật SAVVY Contemporary I The Laboratory of Form-Ideas tại Berlin. Nằm trên một con phố ở quận Wedding, phía bắc Berlin, SAVVY Contemporary là một không gian độc lập, phi thương mại. Mang tinh thần thử nghiệm, SAVVY Contemporary đặc biệt tôn vinh tri thức đến từ châu Phi và cộng đồng châu Phi, cùng các cộng đồng châu Á-Thái Bình Dương và châu Mỹ Latin sinh sống ở châu Âu. Theo thời gian, sự hiện diện của SAVVY Contemporary ngày càng nổi bật với các chương trình vượt ra ngoài nghệ thuật đơn thuần, bao gồm cả diễn ngôn, tiếp cận cộng đồng và hoạt động giám tuyển quốc tế.
Điều quan trọng nhất làm nên SAVVY Contemporary là tinh thần truyền cảm hứng từ người sáng lập – giám tuyển Ndikung, và các cộng sự của ông, bao gồm 24 thành viên đến từ 14 quốc gia. Sự kiện Ndikung trở thành lãnh đạo của HKW và người kế nhiệm của ông tại SAVVY Contemporary là giám tuyển người Philippines, Renan Laru-an, đã cho thấy nhiều chuyển biến trong thế giới nghệ thuật đương đại. Có lẽ, bạn còn nhớ sự kiện từng được mong chờ nhất của nghệ thuật đương đại thế giới, documenta 15 (2022), được giám tuyển bởi nhóm nghệ sỹ Đông Nam Á, ruangrupa, đến từ Jakarta (Indonesia).
Trong năm 2023, ngân sách của chính phủ Đức dành cho văn hóa là 2,39 tỷ euro, tăng khoảng 4% so với năm 2022. Khi lạm phát và khủng hoảng chi phí sinh hoạt đe dọa châu Âu, chính phủ đã công bố chương trình Thẻ văn hóa (Kulturpass): những người từ 18 tuổi trở lên sẽ nhận được 200 euro để sử dụng cho các trải nghiệm văn hóa. Mục tiêu của chương trình này là khơi dậy sự yêu thích của giới trẻ đối với văn hóa sau những năm tháng bị mắc kẹt tại nhà do đại dịch Covid-19.
Tuy nhiên, mặc dù chính phủ mới đã cam kết nỗ lực hướng tới việc “tạo ra, bảo đảm, cải tạo và hiện đại hóa các không gian cho trình diễn nghệ thuật” trong thỏa thuận liên minh, song nhiều nguồn tài chính đã bị hủy bỏ đồng thời với sự thay đổi chính quyền ở thủ đô Berlin. Điều này đe dọa sự tồn tại của nhiều không gian văn hóa và nghệ thuật độc lập ở Berlin, trong đó có Sinema Transtopia. Đây là một không gian điện ảnh thể nghiệm, thách thức quan điểm dĩ Âu vi trung. Sinema Transtopia coi điện ảnh như không gian của diễn ngôn xã hội, sự trao đổi và tinh thần đoàn kết. Từ khi thành lập cho đến nay, Sinema Transtopia trao không gian cho các nghệ sỹ nước ngoài, người làm văn hóa hoặc cộng đồng di cư, với những buổi chiếu nổi bật như: Tuần lễ Điện ảnh Indie Trung Quốc, dự án “Liên hoan phim+++ 2023 unthaitled x KAUM: Salon Dạo”, hay loạt phim tuyển chọn “Chứng nhận tạm trú” (Fiktionsbescheinigung) – mang đến đa dạng góc nhìn và tiếng nói của các nhóm di cư thiểu số trong xã hội Đức, v.v.. Đối mặt với nguy cơ bị cắt nguồn tài trợ, tháng 9 năm 2023, Sinema Transtopia đã đăng tải trên website một lá thư kiến nghị lên chính phủ, nhanh chóng thu thập được hàng nghìn chữ ký của các nghệ sỹ và người thực hành sáng tạo ở trong và ngoài nước Đức.
Tôn trọng sự khác biệt
Berlin là một thành phố đa dạng. Như đã đề cập ở trên, có những dấu hiệu cho thấy các kinh viện đang ngày càng mở rộng cánh cửa, và cung cấp cơ hội bình đẳng trong việc tiếp cận các chương trình nghệ thuật và văn hóa của các nhóm khác nhau, dù là khán giả hay nhân công trong chính lĩnh vực này (người thực tập, thực hành nghệ thuật và giám tuyển, tìm kiếm không gian triển lãm và các chương trình lưu trú, v.v.). Một ví dụ: hàng năm, không gian triển lãm năng động dành cho nhiếp ảnh và văn hóa thị giác đương đại, C/O Berlin, trao tặng Giải thưởng Tài năng để hỗ trợ các cá nhân ưu tú trong mảng thực hành và lý thuyết nhiếp ảnh. Đây là giải thưởng duy nhất ở châu Âu vinh danh nghệ sỹ và nhà lý luận nghệ thuật dưới 35 tuổi. Không chỉ trưng bày tác phẩm của những tên tuổi nổi tiếng, như William Eggleston, Nan Goldin, Sebastião Salgado, Daido Moriyama, Ren Hang và Nobuyoshi Araki, C/O Berlin còn dành cơ hội triển lãm cho nhiều tài năng mới nổi.
Bên cạnh đó, cũng phải kể đến những kinh viện cam kết trở thành các “tổ chức học hỏi”, chẳng hạn như nhà hát và trung tâm biểu diễn quốc tế Hebbel am Ufer (HAU). Nhận thức về các vấn đề đạo đức có thể diễn ra trong các chương trình văn hóa nghệ thuật, HAU hướng tới giá trị bền vững về mặt sinh thái, xã hội và kinh tế, tính dễ tiếp cận, sự minh bạch và trách nhiệm. Có thể kể đến một số sự kiện lớn diễn ra tại HAU trong nhiều năm gần đây: lễ hội múa đương đại Tanz im August, No Limits – lễ hội dành cho sự khuyết tật và biểu diễn nghệ thuật”, lễ hội nghệ thuật về nữ quyền “¡PROTAGONISTAS! Resistance • Feminisms • Revolution”. Điều này nhằm bảo đảm mọi người tham gia vào các chương trình của HAU, dù là nghệ sỹ hay khán giả, đều có thể cảm thấy hòa nhập và an toàn, cho dẫu họ có hoàn cảnh sống, giới tính, thái độ xã hội hay cội gốc, quốc tịch khác nhau.
Nhiều tổ chức văn hóa và trường đại học nghệ thuật tại Berlin cũng đặt ra cho mình các bộ quy tắc ứng xử. Điều này cho thấy rằng câu chuyện đương đại ở Berlin không chỉ đơn thuần là một cuộc thử nghiệm và dạo chơi, mà còn cần đến trách nhiệm, thái độ tôn trọng sự khác biệt, cũng như văn hóa phản hồi trong một xã hội đa dạng.
Theo Chính phủ Liên bang, Bộ Văn hóa và Truyền thông Đức có kế hoạch sử dụng ngân quỹ tập trung vào hai chủ đề chính: sinh thái-bền vững và văn hóa tưởng nhớ. Điều này được phản ánh trong các chương trình gần đây như: triển lãm “Sinh thái Hình ảnh” của C/O Berlin, nghiên cứu về tác động của công nghệ và toàn cầu hóa đến khí hậu; lễ hội múa đương đại Tanz im August 2023 của HAU, nhìn nhận lại mối quan hệ giữa múa và hệ sinh thái; hay lễ hội “Đã đến lúc lắng nghe: Khủng hoảng sinh thái trong âm thanh và âm nhạc” của Học viện Nghệ thuật Hanseatenweg (Akademie der Künste Hanseatenweg). Có thể thấy rằng, thảo luận về sinh thái đã được mở rộng trong những năm qua, ngày càng đa chiều hơn. Còn nhớ năm 2022, Berlin Biennale 12 tập trung vào khái niệm then chốt – “Chữa lành”, đề cập đến cả những tổn thất lịch sử hậu thực dân và những vết thương cá nhân. Hay trong tương quan đến sức khỏe – mỗi cơ thể người như là một hệ sinh thái, triển lãm quy mô lớn của Gropius Bau sau đại dịch Covid-19 đã diễn ra mang tên “Chăm sóc, Sửa chữa và Chữa lành”. Vào tháng 10 năm 2023, Học viện Nghệ thuật Hanseatenweg giới thiệu triển lãm “Cuộc đại tu”, một dự án về những mâu thuẫn giữa tăng trưởng và sinh thái dựa trên văn hóa vật chất của kiến trúc.
Với các hoạt động được đẩy mạnh sau đại dịch, ngành văn hóa nghệ thuật tại Berlin vẫn tiếp tục phát triển ổn định nhờ vào sự hỗ trợ của các nguồn quỹ từ chính phủ, tổ chức phi chính phủ, quỹ địa phương và tư nhân, cùng doanh thu từ việc bán các sản phẩm văn hóa. Dẫu vậy, giới sáng tạo và hệ sinh thái nghệ thuật vẫn dễ bị tổn thương trước các tác động kinh tế, nhu cầu thị trường và quá trình đô thị hóa. Có nhiều trường hợp nghệ sỹ tạo ra các không gian đô thị hấp dẫn cho cộng đồng, sau đó không gian bị các nhà đầu tư mua lại, dẫn đến việc nghệ sỹ phải rời khỏi tổ hợp studio của họ.
Với sự hình thành của ngày càng nhiều nhóm nghệ sỹ ở dạng tự tổ chức, kết quả là các hoạt động đọc, trình chiếu phim và thảo luận không chỉ diễn ra tại phòng trưng bày, tổ chức hay kinh viện theo cách truyền thống nữa. Chừng nào Berlin còn là nơi cho phép rất nhiều nền văn hóa và lịch sử cùng tồn tại, nơi mỗi người bay – với những ngôn ngữ nghệ thuật riêng – đều có cho mình riêng một chân trời, nơi sự khác biệt được tồn tại thay vì bị ủi phẳng bởi các tác lực toàn cầu, thành phố này sẽ còn tiếp tục hấp dẫn như miêu tả nổi tiếng về nó: “nghèo, nhưng ngầu”.
Bài & Chuyển ngữ: Lưu Bích Ngọc
