Ace Lê: Theo cả nghĩa đen và nghĩa bóng, Không gian Lưu niệm Lê Bá Đảng là một tác phẩm nghệ thuật lớn, thể hiện tầm nhìn xa và rộng của cả cố nghệ sỹ Lê Bá Đảng lẫn đội ngũ thực hiện. Cô Tế có thể chia sẻ với độc giả, tầm nhìn này đã hình thành như thế nào?

Cô Lê Cẩm Tế: Trước khi ra đi, họa sỹ Lê Bá Đảng để lại những ý tưởng vẫn còn đang dang dở, trong số đó có giấc mơ về “một bức tranh chiều kích thực” đã gần như hoàn thiện nhưng vì lý do sức khoẻ, sau cùng ông vẫn chưa thể thực hiện được. Có thể nói, “bức tranh” này như một di nguyện của ông và di nguyện ấy khiến tôi luôn đau đáu. Từ năm 2014, tôi dành trọn tâm huyết để hiện thực hóa di nguyện của ông. Cũng rất may mắn, trên con đường thực hiện, tôi đã được sự ủng hộ hết lòng của cô Myshu Le Ba Dang (PV: hôn thê của họa sỹ Lê Bá Đảng), và còn có cơ duyên gặp được rất nhiều con người cũng ngưỡng mộ và yêu nghệ thuật Lê Bá Đảng giống như tôi.

Ngày xưa, có lần ông Đảng đặt vấn đề: “Hay là làm ở nhà Cẩm Tế?”, nhà của tôi chưa tới 200 mét vuông, tuy trong hẻm nhưng ông bảo được, ông sẽ hướng dẫn cách cho tôi làm. Nhưng rồi sau đó tôi không chịu, vì thấy cập rập quá. Hơn nữa khi đó ông đã 85 tuổi rồi. Về sau, tôi và anh Vũ Trung Kiên (Phó Giám đốc Không gian Lưu niệm Lê Bá Đảng) có dịp lạc vào khu đất ở làng Kim Sơn, lần đầu tiên đứng trên đỉnh đồi cao 10 mét hiện tại, nhìn chung quanh thấy mình đang đứng trong một thung lũng với đồi núi bao quanh, chúng tôi thấy đó đúng là bức tranh của ông, bèn tìm cách mua được mảnh đất đó rồi bắt tay vào làm.

Và thế là, toàn bộ thiết kế của không gian được chuyển hóa từ một tác phẩm cắt giấy phẳng của ông Đảng, hiện thực hóa bởi kiến trúc sư Hồ Viết Vinh dưới sự cố vấn xuyên suốt của bà Myshu. Trong chiều kích thực, không gian hiện hữu như một đại công trình điêu khắc với tính sắp đặt cao, với mỗi phiến đá, lùm cây, hay những vị khách tới đây đều là một thành tố trong đó, luôn luôn biến chuyển và tương tác với nhau.

Thủy Tiên: Mỗi lần đến không gian, ta lại thấy có đôi điều cải tiến. Từ việc trưng bày những tác phẩm mới hồi hương, kế hoạch cải tạo không gian dưới hầm, hay thậm chí việc di dời và để bảo dưỡng từng gốc cây, khóm hoa. Điều này vừa ẩn chứa một tình yêu rất hữu cơ phát triển từ bên trong, vừa biểu hiện tinh thần kỷ luật, nắn nót tới từng chi tiết trong vận hành.

Cô Lê Cẩm Tế: Đúng vậy, tình yêu chính là điều kiện cần, và được nuôi dưỡng dựa trên điều kiện đủ là sự tôn trọng nghệ thuật và người tương tác với nó. Tôi học được điều này từ người thầy Lê Bá Đảng. Năm 2000, ông Đảng đi xem một cuộc triển lãm có bày tranh tôi vẽ. Khi đó tôi vẽ nghiệp dư. Ông nói ngay: “Cháu là người có cá tính về màu sắc, nếu cháu muốn học thêm, chú sẽ dạy cháu”. Trong suốt hơn 10 năm làm việc với ông, ông dạy cho tôi về cách cảm nhận tranh, cách bảo vệ tranh cho khỏi hỏng, hay cách xử lý không gian trưng bày.

Hồi đó, tôi còn công tác tại Trung tâm Nghệ thuật Lê Bá Đảng (PV: trực thuộc Bảo tàng Mỹ thuật Huế). Ông là người khắt khe và rất nóng tính trong công việc, đòi hỏi sự tập trung và chỉn chu trong mọi việc lớn nhỏ. Có lần ông nói tháo 10 bức tranh để đưa về Huế cho trung tâm trưng, ông đã nói là làm được trong vòng 20 phút là đúng 20 phút, tuyệt không được sai. Sau giai đoạn đó, ông đưa tôi đi châu Âu thăm toàn bộ các bảo tàng nổi tiếng bày tranh Van Gogh, Picasso, Gauguin, giảng giải cho tôi tỉ mỉ.

Tôi được ông Đảng tin tưởng mà giao nhiệm vụ là một phần lợi thế, thì bất lợi của tôi là chín phần. Vì thứ nhất, tôi không phải là người trong nghề, thứ hai, tôi hạn chế về trình độ. Vì vậy mà tôi luôn luôn cần phải học, tôi luôn luôn thấy tôi thiếu. Sau cả một quá trình dài, tôi nghĩ rằng chính sự phát hiện và khẳng định khả năng của một con người thực sự rất quan trọng. Đó là điều cốt lõi để làm thay đổi người khác. Nếu như không được ông Đảng đánh giá và tin tưởng như vậy, thì tôi không có ngày hôm nay.

“Tôi được ông Đảng tin tưởng mà giao nhiệm vụ là một phần lợi thế, thì bất lợi của tôi là chín phần.” 

Thủy Tiên: Trong những bút tích Lê Bá Đảng để lại, ban biên tập Art Republik đặc biệt tâm đắc với tuyên ngôn “Nghệ sỹ phải sang người ta mới trọng”. Cô Tế nghĩ sao về tuyên ngôn này?

Cô Lê Cẩm Tế: Đó là một câu viết rất thông thái trong lưu bút của ông Đảng, nhưng thường bị nhiều người hiểu lầm. Ở ta hoặc ngay cả trên thế giới, người ta vẫn có thành kiến rằng nghệ sỹ là phải nghèo, ốm đói, rách rưới, thậm chí điên rồ. Trong một dịp có nhiều nghệ sỹ ông còn nói đùa rằng, một người nghệ sỹ thành công thì phải dùng nước hoa hàng hiệu, đi xa chục mét còn ngửi thấy. Sau này nhiều người nghe lại thì hiểu lầm, cho rằng ông khinh thường người khác. Còn tôi thấy ông nói đúng, bởi nghệ sỹ phải nghiêm túc, phải thành công, phải tự nuôi sống được mình trước, thì sau đó mới lan tỏa được thành công ấy. Và cũng bởi vậy, tôi luôn luôn kỹ lưỡng trong từng chi tiết để không gian được sang trọng.

Ace Lê: Tôi lại nghĩ, thứ “nước hoa” mà ông Đảng bông đùa đó, chỉ là một ẩn dụ cho sự chỉn chu, tôn trọng với bản thân và nghệ thuật của chính mình, đồng thời cũng chính là sự tôn trọng với khán giả và công chúng.

Cô Lê Cẩm Tế: Chính vậy. Sự chỉn chu là bí quyết thành công, chứ không phải một ngân sách lớn. Với nghệ thuật của ông, số lượng trưng bày nhiều hay ít không quan trọng. Quan trọng là hiểu và biết cách bài trí cho đúng mạch ý tưởng, phù hợp với không gian ta có. Hồi đầu năm 2024, tôi có vào Sài Gòn và được đến thăm triển lãm “Lê Bá Đảng: Địa hình Huyền bí” tại Annam Gallery. Tuy khiêm tốn về diện tích, nhưng các bạn đã làm rất chỉn chu, tinh tế, để lại ấn tượng sâu sắc cho tôi. Trong tranh có rất nhiều thông điệp được ông gửi gắm, nếu việc trưng bày và tổ chức không đúng, thì người tương tác họ sẽ không hiểu được. Cái sang trọng của ông ko phải là tiền của. Cái sang trọng của ông là từ cái tinh tế và tử tế mà ra. Và sự tinh tế đó cũng triển khai từ những thứ đơn giản, khiêm tốn nhất. Đó là thứ ông dạy cho tôi nhiều nhất.

Thủy Tiên: Lại nói về sự đơn giản. Tác phẩm của Lê Bá Đảng sử dụng những chất liệu thô sơ, thân thuộc như giấy, đất, gỗ, kim loại, v.v. nhưng khi hợp nhất vào một tổng thể lại mang nhiều chiều kích thú vị. Ông và đội ngũ cô Tế đã thao tác những chất liệu này như thế nào khi xây dựng Không gian Lưu niệm Lê Bá Đảng?

Cô Lê Cẩm Tế: Điều đầu tiên ông Đảng đặt ra cho tác phẩm của mình là phải có sức thu hút về mặt thẩm mỹ, còn điều thứ hai là bất cứ thứ gì cũng có thể biến thành chất liệu. Ông nói chất liệu sáng tác luôn ở xung quanh ta. Trong một cuộc vui với bạn bè, ông mở một chai rượu vang trắng. Trong vòng mấy phút, ông vặn chiếc dây buộc nắp chai làm thành một con trâu hết sức sinh động, rất Việt Nam. Một lần khác, ông ngồi đợi cô Myshu khám ở bệnh viện, ông thấy cái lá rồi lấy nó làm thành hai hình người: cô Myshu và ông. Hai người bằng lá, rất đẹp. Những gì người ta có thể đạp lên, vứt bỏ nhưng khi được ông thao tác, lại mang một đời sống khác. Khi bàn về vật tư cho khu lưu niệm, ông nói với tôi: “Sau này làm nhà lưu niệm, chú biết Cẩm Tế rất yêu hoa nên chắc chắn vườn sẽ có rất nhiều hoa. Chú khuyên cháu nên làm các tác phẩm tượng của chú bằng inox, dưới nắng sẽ lung linh và đẹp vô cùng”. Tôi phản bác: “Cháu có công ty nội thất nên cháu biết, inox là thứ khô khan, lạnh lùng bậc nhất trong các vật liệu, nên chắc không được đâu chú”. Hai chú cháu cãi nhau qua lại. Sau cùng ông nói, “Thôi mệt quá, mai mốt cháu cứ làm đi, lúc cháu làm xong là chú không còn nữa đâu”. Sau này khi ông mất, tôi mới triển khai thực tế, nhớ lời ông nên làm vài tác phẩm như vậy. Tôi không thể tưởng tượng được chúng đẹp đến vậy. Làm xong cái tượng ông bà đầu tiên, cũng là lúc hoàng hôn xuống. Ánh sáng và cảnh quan phản chiếu trên mặt tấm inox, khiến nó hòa vào không gian như vô hình. Tôi ngồi khóc, không cầm được nước mắt.

Ace Lê: Điều mà cô Tế tiếp bước thành công họa sỹ Lê Bá Đảng, đó là việc học được cách nghĩ lớn, với tham vọng lớn. Không gian đã trải qua 5 năm xây dựng miệt mài và 5 năm chỉn chu hóa vận hành. Còn chặng đường sắp tới sẽ thế nào?

Cô Lê Cẩm Tế: Khi bắt tay làm từ đầu, tôi đã quán triệt rằng làm với ông rất khó, để phát triển sẽ càng khó khăn hơn nữa. Không thể nào nhanh được, phải hết sức thận trọng. Mất 5 năm làm thì mình nghĩ rằng lâu. Nhưng sau 5 năm, đến lúc hình thành thì chúng tôi cảm nhận được rằng phải cần thêm 5 năm nữa để định hình cơ sở về hạ tầng, vật chất và con người. Và đồng thời mình cũng, trong thời điểm đó, nhìn nhận trọng tâm để định hướng cho 5 năm tiếp theo sẽ như thế nào.

Hiện tại thật ra không gian chưa thực sự hoàn chỉnh theo ý của ông như “một bức tranh chiều kích thực”, nó còn thiếu những phần kết nối với cái cốt lõi ở bên trên. Khi mà gian nghệ thuật có cốt lõi ở trên độ cao 10 mét, phía dưới có những dịch vụ bổ trợ để du khách có thể trải nghiệm ở đây một cách hoàn hảo, thì cả nghệ thuật và những phần phụ trợ cũng phải đi từ cái cốt lõi này mà ra. Không được xa rời, tuy khác nhau nhưng phải kết thành một. Những di sản còn lại để làm cho phong phú và đúng tầm đều đã có. Tôi đang tìm những người có thể đồng hành với chúng tôi để có thể đưa không gian này vươn xa hơn, xứng với tầm vóc của tên tuổi Lê Bá Đảng. Trong vòng 15 năm từ 2025, mong muốn của tôi là sẽ hoàn chỉnh được bức tranh của ông. Hy vọng là sẽ hoàn thiện.

“Khi bắt tay làm từ đầu, tôi đã quán triệt rằng làm với ông rất khó, để phát triển sẽ càng khó khăn hơn nữa.”  

Ace Lê: Tuy ông Lê Bá Đảng và bà Myshu không có con, nhưng đã có cô Cẩm Tế như một học trò, một người thân và truyền nhân xứng đáng. Câu chuyện của Không gian Lưu niệm Lê Bá Đảng là minh chứng cho sự lan tỏa của nghệ thuật, truyền cảm hứng cho nhiều thế hệ. Xin cảm ơn cô Tế về cuộc trò chuyện này, và chúc tầm nhìn 15 năm sẽ gặt hái được nhiều thuận lợi!

Words: Ace Lê, Thủy Tiên