Trên thế giới, các chương trình lưu trú nghệ thuật đã có lịch sử phát triển lâu đời và vô cùng đa dạng, trải dài từ những không gian chuẩn chỉnh trong bảo tàng, như chương trình lưu trú được tài trợ bởi Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại (MoMA) ở New York, đến những mô hình thể nghiệm như A.R.C ở Thổ Nhĩ Kỳ, nơi nghệ sỹ sống trong các hang động và được trang bị thuyền để di chuyển. Đối tượng của những chương trình lưu trú cũng cực kỳ đa dạng, như chương trình lưu trú trực tuyến dành cho những nghệ sỹ khuyết tật được khởi xướng bởi nghệ sỹ Dominic Quagliozzi, chương trình lưu trú tại các nông trại của Horse and Art ở Barnag, Hungary, hay chương trình dành cho các nghệ sỹ đã làm mẹ – Art Mamas ở vùng núi Catskill, New York, Mỹ. Sự đa dạng này tồn tại do nhiều yếu tố và phục vụ những nhu cầu khác nhau, tuy nhiên, điểm chung của các chương trình lưu trú vẫn là lấy nghệ sỹ làm trọng tâm.

Tại Việt Nam, nhiều không gian lưu trú hình thành và đi vào hoạt động từ những năm 2010, tập trung chủ yếu ở hai đô thị lớn là Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, trong quá trình tìm hiểu của chúng tôi, điều bất ngờ là chương trình lưu trú nghệ thuật đầu tiên tại Việt Nam đã được xây dựng tại Huế vào năm 2008 – chương trình của Quỹ New Space Arts, do anh em nghệ sỹ Lê Brothers thành lập. Tiếp nối lịch sử đó, vào tháng 3 năm 2024, AirHue đã chào đời mang theo một hơi thở mới. Art Republik có cơ hội chia sẻ cùng người sáng lập Thiên Thanh (Nu) và giám tuyển Nguyễn Minh Ngọc.

Để bắt đầu, tôi xin mạn phép được đặt một câu hỏi cơ bản và trực diện, tại sao lại là AirHue?

Nu: Mình gọi Huế là vùng đất có đầy sự màu nhiệm, thậm chí có thể so sánh với thành phố New York, nơi mình từng sinh sống trước đây. Lúc đến Huế lần đầu tiên, ngoài việc viếng mộ bà Điềm Phùng Thị là mục đích chính, mình còn được gặp lại chị Nguyễn Thị Thanh Mai và làm quen với các bạn sinh viên Trường Đại Học Nghệ Thuật Huế. Khi được mời làm diễn giả của một chương trình trò chuyện mà các bạn sinh viên tổ chức, mình chia sẻ về kinh nghiệm làm quán trọ nghệ thuật Cháo Chaosdowntown, xuất bản ấn phẩm Vănguard, và một số thứ căn bản như viết tuyên ngôn nghệ thuật, cách làm portfolio, v.v..

Các bạn sinh viên cũng đặt những câu hỏi và bày tỏ những băn khoăn như làm sao để xin quỹ hỗ trợ khi làm tác phẩm, hay làm sao để kết nối với bên ngoài. Lúc đó, mình nhận ra mối quan tâm của các bạn nghệ sỹ trẻ giữa bối cảnh thực hành nghệ thuật ở Huế, là “Làm sao để có thể sống với nghệ thuật sau khi tốt nghiệp?”. Những cuộc gặp gỡ này thôi thúc khiến mình muốn làm gì đó ở Huế.

Quyết định thành lập AirHue có hai tác động chính. Vài tháng trước, mình vừa được học bổng của MassMoca kết hợp với A4A về nâng cao năng lực và được đào tạo chuyên ngành bởi cô Carolina Parros – quản lý chương trình lưu trú của MassMoca. Hai là mình đặc biệt quan tâm đến những tương tác chia sẻ không gian chung, và không gian lưu trú là một nơi mình có thể cùng đồng hành quan sát quá trình nghiên cứu, thử nghiệm và phát triển của nghệ sỹ.

Huế vốn là một mảnh đất đầy tiềm năng dành cho nghệ thuật. Huế nuôi dưỡng sự học nhờ một nền văn hóa lâu đời cũng như dồi dào các hoạt động làng nghề, là nơi cư ngụ của nhiều nghệ nhân. Nhưng để cây cối phát triển tốt, cần có một hệ sinh thái lành mạnh, các không gian trao đổi với nhau và kết nối lẫn nhau. Có lẽ không gian lưu trú là một vườn ươm hợp lý cho những mầm xanh nghệ thuật này.

Ngọc: Nhiều năm làm việc tại New Space Arts Foundation cùng Lê Brothers đã cho mình điều kiện được quan sát quá trình sáng tác của rất nhiều nghệ sỹ. Đó giống như những cuộc dạo chơi trầm bổng bất ngờ. Gặp được những điều mới mẻ trong những chất liệu đời sống tưởng chừng quen thuộc là một niềm vui khó tả. Nó ảnh hưởng tới mình đến mức mình nhận ra rằng có lẽ mình sống cho những điều ngạc nhiên. Hoặc nó đã giúp làm lộ thiên tính đó của mình. Dù là cách diễn giải nào thì kết quả vẫn không đổi: bên cạnh việc thưởng thức tác phẩm cuối cùng, mình còn muốn được cùng trải qua quá trình sáng tác. Xây dựng một không gian lưu trú sáng tác có vẻ như là một quyết định tất yếu. Định hướng làm việc với nghệ sỹ trẻ và nghệ sỹ đang lên của AirHue cũng phù hợp với mình. Ở các bạn có một thứ sức sống mà mình muốn nhận vào bản thân và nuôi dưỡng. Dù dĩ nhiên, nó cũng đi kèm với những phức tạp của luồng năng lượng tràn trề đó. Nói vậy nghe rất đúng bài, nhưng thực tế công việc nó đã diễn ra như vậy. Những yếu tố đó đã kéo mình vào lòng AirHue.

Đến từ một vùng đất khác, anh có cảm thấy việc lựa chọn Huế là nơi cư ngụ và phát triển là một quyết định đầy rủi ro không?

Nu: Thật ra từ ban đầu mình không dự định sẽ ở lại Huế và thành lập không gian. Chỉ mong muốn đơn thuần là truyền lại những kinh nghiệm mình có. Một trong những điều quan trọng làm mình nhận ra mình muốn ở lại Huế có lẽ là tình bạn với những người bạn sáng tạo, và cảm giác được cùng tinh thần nghệ sỹ của họ.

Ngọc là người mình được giới thiệu đầu tiên vì Ngọc lúc đó đang quản lý chương trình lưu trú và là giám tuyển khách mời của New Space Arts Foundation. Ban đầu khi chia sẻ về ý tưởng, Ngọc thật ra từ chối đó chứ, có lẽ vì vẫn chưa thấy được không gian khi chưa thành hình. Nhưng rồi cả hai vẫn bị cuốn đi! Nói vậy chứ có lẽ Ngọc cũng thấy được điểm “nhiệm màu” mà Nu đã nhắc đến chăng? Cái này mình xin nhường lời cho Ngọc.

Ngọc: Cám ơn Nu. Thật ra Ngọc ban đầu từ chối vì quỹ thời gian eo hẹp và sợ sẽ không làm tốt được công việc của mình! Thật ra lúc nghe trình bày mình đã cảm nhận được một thứ gì đó sáng sủa mở ra. Có thể đúng là có chút lo lắng khi nghe Nu chia sẻ ý tưởng, bởi cái lắng đọng của Huế không cho phép nhiều cơ hội kết nối nguồn lực như ở Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Đây chắc là phần việc của bọn mình, tạo điều kiện và thúc đẩy những kết nối mới. Nhưng nơi đây vẫn âm thầm tồn tại một mạng lưới thực hành nghệ thuật bền bỉ. Nhiều thế hệ nghệ sỹ, nghệ nhân vẫn sống và làm việc, nghệ sỹ trong nước và quốc tế vẫn đến và đi, để lại và đem theo những thứ đẹp đẽ. Chung sống và phát triển cùng hệ sinh thái này có khi lại mở ra những khả thể chăng? Có thể có rủi ro, nhưng chí ít là không đơn độc.

Mình sinh ra và lớn lên ở Huế, gắn kết đó không tránh khỏi khiến mình thiên vị, nhưng mình tin vào sự màu nhiệm mà Nu nhắc đến. Bầu khí quyển nơi đây đúng thực có gì đó kỳ lạ. Động, nhưng khẽ khàng và âm ỉ. Điều này khiến mình nghĩ rằng Huế là nơi rất thích hợp để học tập, nghiên cứu và sáng tác. So với những thành phố lớn thì Huế cũng có ít những cám dỗ đô thị hơn, đỡ phân tâm hơn.

Trong bối cảnh mạng lưới các chương trình lưu trú trên thế giới cũng như ở Việt Nam, định hướng và tâm thế hoạt động của AirHue là gì?

Nu: AirHue hướng tới các bạn nghệ sỹ trẻ nên việc tạo dựng các triển lãm đầu tiên cho họ cũng là một định hướng chung của đội ngũ. Để xây dựng một tác phẩm hoàn chỉnh trong khoảng thời gian ngắn từ một đến ba tháng cũng là một thử thách cho các bạn. Để hỗ trợ quá trình này, AirHue đưa đội ngũ gồm có điều phối, giám tuyển, quản lý không gian và sản xuất vào quá trình làm việc cùng nghệ sỹ ngay từ những ngày đầu tiên, cũng là để tối ưu quá trình lưu trú của họ.

AirHue cũng ưu tiên và khuyến khích những thực hành gắn với tâm thế tìm hiểu địa phương, nghiên cứu thể nghiệm, và kết nối với các nghệ nhân. Điều này gắn với mục tiêu của đội ngũ, tạo điểm neo vào một nơi chốn cụ thể cho các thực hành nghệ thuật, nhưng đồng thời không làm mất đi tầm nhìn về một thời đại toàn cầu hóa.

Ngọc: Qua quá trình làm việc này, chúng mình cũng hy vọng sẽ xây dựng được những kết nối dài lâu, đồng hành cùng những lứa nghệ sỹ trẻ trong hành trình khám phá và phát triển sự nghiệp của các bạn.

“AirHue cũng ưu tiên và khuyến khích những thực hành gắn với tâm thế tìm hiểu địa phương, nghiên cứu thể nghiệm, và kết nối với các nghệ nhân. “ 

Ba đặc điểm của AirHue là không gian lưu trú dựa trên thực hành, nghiên cứu thể nghiệm và gắn kết cộng đồng. Trụ cột thứ hai và thứ ba được thể hiện thế nào trong chương trình?

Nu: Xung quanh nơi cư ngụ hiện tại của AirHue là các nghệ nhân làm giấy tiền vàng bạc, khảm sành sứ, gõ đồng âm dương, Trúc Chỉ, v.v.. AirHue tạo điều kiện cho nghệ sỹ thể nghiệm bằng cách chủ động giới thiệu và kết nối các bạn với các nghệ nhân địa phương để cùng phát triển và thực hiện các ý tưởng của họ.

AirHue còn cố gắng tạo ra môi trường kết nối đa văn hóa bằng cách đưa các nghệ sỹ ở ngoài Huế và nghệ sỹ quốc tế về cùng một không gian, trong các sự kiện thực hành, đàm luận, biểu diễn. Những gắn kết sẽ hình thành và được xây dựng một cách tự nhiên từ đó. Việc học hỏi không chỉ cho nghệ sỹ địa phương mà kể cả các nghệ sỹ quốc tế khi được đến đây.

Ngọc: Cụ thể ở mùa lưu trú đầu tiên, AirHue đã chào đón hai nghệ sỹ lưu trú, Phạm Nguyễn Anh Tú và Trần Quỳnh Nhi (Nhi Đi Tu), cùng hai nghệ sỹ khách mời là Tường Danh và Liên Phạm. Ngoài việc kết nối các bạn với khung cảnh thực hành nghệ thuật đương đại ở Huế, AirHue đã giới thiệu Nhi đến làm việc cùng xưởng Pháp lam của nghệ nhân Đỗ Hữu Triết, và hỗ trợ Tường Danh trong quá trình làm việc cùng các nghệ nhân làm lân sư, cũng như tại xưởng gõ đồng âm dương của nghệ nhân Nguyễn Đại Nghĩa. Những nghiên cứu tại các không gian này giúp các bạn phát triển tác phẩm theo đề tài đương đại mà các bạn đang theo đuổi. Các sáng tác của Tú trong quá trình lưu trú lại kết nối với Huế về mặt ý niệm. Điêu khắc sắp đặt của bạn được lấy cảm hứng một phần từ những vết rạn hình thành theo năm tháng trên những bức tường bao bọc Kinh thành Huế – một hữu thể quan trọng đối với lịch sử, văn hóa địa phương. Riêng Liên lại lựa chọn kết nối trực diện với khán giả Huế thông qua một buổi thực hành làm “zine” (rút gọn của từ “magazines”, nghĩa là “tạp chí nhỏ”), đưa các bạn vào thế giới bất tận của chất liệu giấy. Nói tóm lại, dựa trên thực hành vốn có và mối quan tâm đương thời của từng nghệ sỹ, AirHue sẽ tận dụng các nguồn lực dồi dào của Huế và xây dựng trải nghiệm lưu trú phù hợp, neo vào những trụ cột mà đội ngũ đã đặt ra.

Điều này không có nghĩa rằng trải nghiệm lưu trú sẽ bị gò ép. Trái lại, những điều thú vị vẫn diễn ra. Đơn cử như dự án “Đất thở” của Trần Quỳnh Nhi – trình diễn thiền chết trong 12 giờ đồng hồ. Tất cả kế hoạch đề ra đều bị đảo lộn bởi những thứ được mở ra trong quá trình nghiên cứu và sáng tác, bắt buộc bạn phải nương theo chất liệu, đặc biệt là việc phải đối mặt với giới hạn của chính mình.

Trước AirHue, Nu cũng đã đồng sáng lập Cháo Chaosdowntown tại Thành phố Hồ Chí Minh. So với mô hình đó, hiện tại các bạn hoạt động dựa trên nguồn ngân sách như thế nào?

Nu: Kế hoạch tài chính phụ thuộc nhiều vào cách xây dựng của mỗi chương trình. Có lẽ việc này ít được nhắc đến nhưng kinh tế là một điều quan trọng cho sự tồn tại của một không gian nghệ thuật.

Cháo Chaosdowntown được xây dựng theo mô hình quán trọ nghệ thuật. Lợi nhuận từ dịch vụ nhà trọ được sử dụng làm ngân sách cho các sự kiện trưng bày nghệ thuật hằng tháng. Ở thời điểm đó, Cháo thực hiện hai chương trình mỗi tháng. Cách hoạt động như vậy giúp Cháo tự do hơn về tài chính, không phụ thuộc nhiều vào các nguồn tài trợ. Khi nhìn lại sự phát triển trong sự nghiệp của các nghệ sỹ của Cháo, gần 10 năm sau họ đã thành những người quan trọng trong cộng đồng của mình. Như Xuân Hạ, đồng sáng lập Cháo cũng là đồng sáng lập A Sông. Vừa qua A Sông đã đảm nhiệm vai trò tổ chức chính của tuần lễ văn hóa nghệ thuật đương đại Nổ Cái Bùm tại Đà Nẵng.

AirHue là một không gian lưu trú độc lập và được tài trợ bởi một phần quỹ cá nhân mà mình nhận được từ MassMoca. Nguồn quỹ này có hạn và sẽ không đủ để duy trì không gian một cách bền vững. Vậy nên, song song với chương trình lưu trú ưu tiên cho nghệ sỹ đương đại trẻ Việt Nam, trong năm 2025, AirHue còn mở ra chương trình nghệ sỹ khách mời theo dạng tự túc. Các nghệ sỹ đến từ khắp nơi trên thế giới với tâm thế tìm hiểu văn hóa địa phương và rèn luyện thực hành của mình đều có thể đăng ký, không giới hạn về thể loại thực hành hay chuyên môn.

Kế hoạch tài chính này dĩ nhiên cũng có những rủi ro và bấp bênh của nó. Để tồn tại vững chãi, không một không gian nào có thể đứng một mình, mình cần một cộng đồng và một hệ sinh thái hỗ trợ lẫn nhau. Trong tương lai gần, AirHue hy vọng có thể mở rộng kết nối với các tổ chức, phòng trưng bày, bảo tàng công và tư nhân, để đưa được tác phẩm của nghệ sỹ đến với công chúng cũng như các nhà sưu tập trong và ngoài Huế.

“Để tồn tại vững chãi, không một không gian nào có thể đứng một mình, mình cần một cộng đồng và một hệ sinh thái hỗ trợ lẫn nhau.” 

Trải nghiệm làm việc với nghệ sỹ mùa đầu tiên của đội ngũ ra sao?

Ngọc: AirHue may mắn được gặp gỡ với những tính cách rất đa dạng ngay trong mùa đầu tiên của chương trình lưu trú. Các nghệ sỹ lựa chọn những điểm bắt đầu rất khác nhau cho quá trình sáng tác tại AirHue. Chẳng hạn, trong khi Tú giữ một khoảng cách nhất định với chất liệu để quan sát bản thân trong quá trình tương tác với nó thì Nhi và Danh lại lao vào một cách trực diện. Những lựa chọn này khiến cho quá trình làm việc với từng nghệ sỹ rất khác nhau.

Với Tú, mình bắt đầu bằng những trao đổi có tính lý thuyết, xoay vần và khám phá bối cảnh, chủ thể, khả thể, và hành động. Trước khi đến Huế, Tú được biết đến như là một người làm phim và trình diễn. Bước chuyển từ những chất liệu đó sang những chất liệu vật lý như lưới thép và silicone buộc Tú vào những điều kiện trải nghiệm rất mới. Trong cái khác lạ đó, Tú chủ động và cẩn trọng, mình chỉ góp phần thúc đẩy.

Trái với Tú, Nhi và Danh lại di chuyển ở tốc độ chóng mặt. Trực giác của các bạn rất mạnh, và các bạn lựa chọn trao trọn bản thân cho nó. Những câu hỏi mình đặt ra cho các bạn ít có tính đẩy đưa hơn. Thay vào đó, mình nương theo, giúp các bạn bo góc, giảm sang chấn, va đập. Khác nhau là vậy nhưng tựu chung, ở các bạn có một sự quyết liệt và dũng cảm trong thực hành khiến mình rất thích thú và cảm phục, học hỏi được rất nhiều. Mình thấy các bạn thật đẹp!

Mọi người đã gặp phải khó khăn hay thử thách như thế nào?

Nu: Mình nghĩ vài thử thách có lẽ đến từ việc nghệ thuật đương đại còn quá mới mẻ ở Huế, nên việc tiếp cận công chúng sẽ khó khăn hơn. Nếu lựa chọn sống và học nghệ thuật, các bạn trẻ sẽ chọn Hà Nội hoặc Thành phố Hồ Chí Minh. Khi trò chuyện với các thầy cô Trường Đại học Nghệ thuật Huế, mình được biết mỗi năm trường chỉ có khoảng 3–5 học sinh tốt nghiệp khối Mỹ thuật. Miền Trung còn được gọi là “vùng trũng” vì thiếu nguồn lực tài trợ và cơ sở hạ tầng cho nghệ thuật đương đại.

Việc xây dựng một đội ngũ để đồng hành cũng là một thử thách, nhưng đồng thời là một điểm mạnh của AirHue. Đa số thành viên của AirHue, chính họ cũng là nghệ sỹ. Học cách làm việc liên ngành trong nghệ thuật rất quan trọng với mình. Xây dựng AirHue là một khoản đầu tư vào con người, chúng mình đang tiếp nối nỗ lực của những thế hệ nghệ sỹ đương đại đầu tiên của Huế, đóng góp cho hệ sinh thái nơi đây.

Ngọc: Ngoài những thứ vĩ mô đó ra thì việc chung sống và chạm mặt hàng ngày cũng có những rắc rối nhỏ kèm theo. Nhưng nó là hỉ nộ ái ố của đời sống thôi nhỉ?

Nu: Đúng vậy!

Kế hoạch của đội ngũ trong thời gian tới là gì?

Nu: Hiện tại, AirHue đang chuẩn bị vào mùa thứ hai của chương trình lưu trú. Đội ngũ đang rất mong chờ! Ngoài ra, chúng mình cũng đang rục rịch chuẩn bị cho những sự kiện vệ tinh và xây dựng quan hệ hợp tác mới cho năm 2025. Tạm thời chưa thể chia sẻ quá nhiều, nhưng hy vọng có được sự quan tâm, theo dõi và ủng hộ của các bạn!

Art Republik cảm ơn AirHue vì những chia sẻ có chiều sâu và mong các bạn luôn vững tin vào các giá trị đã đề ra của AirHue!

Words: Trao